Οι Ακαδημίες Επιστημών αποτέλεσαν εξέχοντα θεσμό στη Δυτική Ευρώπη κατά τους Νέους Χρόνους και συχνά εξελίχθηκαν στις Εθνικές Ακαδημίες των σχετικών κρατών. Ας αναφερθεί ενδεικτικά εδώ η ίδρυση της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου (1660) και της Γαλλικής Ακαδημίας των Επιστημών (1666). Ποιος όμως ήταν ο πρώτος Ελληνας μέλος μιας τέτοιας Ακαδημίας; Μήπως ο λόγιος Αναστάσιος Μιχαήλ ο Ναουσαίος, μέλος από το 1707 της Ακαδημίας Επιστημών του Βραδεμβούργου;
Πολλά στοιχεία, δημοσιευμένα στο περιοδικό Ερανιστής (τ. 30/2021), δείχνουν ότι την 1η Δεκεμβρίου 1689 ο ιατρός και Δραγομάνος της Υψηλής Πύλης, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ Απορρήτων (1641-1709), είχε ήδη γίνει μέλος της Ακαδημίας των Φυσιοδιφών, της αρχαιότερης στον γερμανικό χώρο (1652) και της επικαλούμενης «Λεοπολντίνας» λόγω της στήριξής της από τον αυτοκράτορα των Αψβούργων Λεοπόλδο Α΄ – σήμερα η Εθνική Ακαδημία της Γερμανίας με έδρα τη Χάλλε (Ζάαλε).
Με την εκλογή του είχε λάβει την επωνυμία «Alexander Μagnus» (Μέγας Αλέξανδρος), πράγμα που συνηθιζόταν τότε, οι δε επωνυμίες των Ακαδημαϊκών είχαν κυρίως αρχαιοελληνική προέλευση. Η πρόταση για την εκλογή του είχε γίνει από επιφανείς ιατρούς της εποχής, είχε δε επικυρωθεί από τον αυτοκράτορα Λεοπόλδο Α΄. Αλλωστε, ο ιατρός Μαυροκορδάτος ήταν γνωστός στον γερμανικό χώρο με την ανατυπωμένη διατριβή του για την κυκλοφορία του αίματος (Φρανκφούρτη 1665 και Λειψία 1682).
Στον αρχειακό φάκελό του σώζονται διάφορα τεκμήρια, μεταξύ άλλων μια ασπρόμαυρη φωτογραφία νεότερης προέλευσης με ένα πορτρέτο του, χωρίς όμως περαιτέρω πληροφορίες.
Ο ιατρός και Δραγομάνος της Υψηλής Πύλης την 1η Δεκεμβρίου 1689 ήταν γνωστός στη Γερμανία από τη διατριβή του για την κυκλοφορία του αίματος.
Πώς είχε καταφέρει ο Μαυροκορδάτος να έχει πρόσβαση σε τέτοιους ανώτατους πολιτικούς και επιστημονικούς κύκλους τότε;
Διπλωματική καριέρα
Επρόκειτο για έναν Χριστιανό Ορθόδοξο και Ελληνα, αλλά Οθωμανό υπήκοο και ανώτατο αξιωματούχο της Υψηλής Πύλης, ο δε ρόλος του υπήρξε τότε σημαντικότατος, δεδομένου ότι συνέπεσε με την περίοδο του «Μεγάλου Τουρκικού Πολέμου» (1683-1699) μετά την αποτυχημένη πολιορκία της Βιέννης από τους Οθωμανούς το 1683. Μάλιστα το 1699 ο Μαυροκορδάτος θα υπέγραφε για τους Οθωμανούς τη Συνθήκη του Κάρλοβιτς.
Η εισδοχή του στη Λεοπολντίνα εντάσσεται σε μια προηγούμενη διπλωματική αποστολή (1688-1692) μαζί με τον αρχηγό των γενιτσάρων Ζουλφικάρ Αγά με εντολή του Σουλτάνου Σουλεϊμάν Β΄ με σκοπό τη δυνατότητα μιας ειρηνευτικής συνθήκης. Η οθωμανική αποστολή είχε διαμείνει κυρίως στη Βιέννη, αντιμετώπισε δε διάφορα προβλήματα λόγω της αυστηρής φύλαξής της. Ο γλωσσομαθής Μαυροκορδάτος είχε παίξει κύριο ρόλο τότε, υπερασπιζόμενος επισήμως τα οθωμανικά συμφέροντα. Αλλά ως Ελληνας και χριστιανός είχε τύχει καλύτερης μεταχείρισης και είχε δυνατότητες μετακίνησης και επαφών, γεγονός που οδήγησε στην εισδοχή του στη Λεοπολντίνα. Η δυτική πλευρά σίγουρα ήλπιζε να επωφεληθεί από την εύνοια που έδειχνε στον βασικό διαπραγματευτή των Οθωμανών, ο δε Μαυροκορδάτος επιδίωκε πάντοτε και προσεκτικά το καλώς εννοούμενο συμφέρον του. Τοιουτοτρόπως, κράτησε κρυφή την εισδοχή του στη Λεοπολντίνα, φοβούμενος ενδεχόμενες αντιδράσεις από οθωμανικής πλευράς.
O φυσιοδίφης με τη γενειάδα και το μετάλλιο του Μεγαλέξανδρου
Αναφορικά με τη φωτογραφία του Μαυροκορδάτου, της οποίας και η ίδια η Λεοπολντίνα αγνοούσε μέχρι πρόσφατα την προέλευση: αυτός παρουσιάζεται εκεί με μακριά άσπρη γενειάδα και με τη μορφή ενός Δυτικού φυσιοδίφη της εποχής (π.χ. ως αλχημιστής, βοτανικός, χημικός ή φαρμακοποιός), φορώντας μαύρο μανδύα και μπαρέτα στο κεφάλι ως δείγμα της ανώτερης τάξης του, ενώ από τον ώμο του κρέμεται ένα μετάλλιο με την παραδοσιακά γνωστή μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου και την επιγραφή «Alexander Magnus» (το γνωστό του επωνύμιο ως Ακαδημαϊκού). Επιπλέον, εμφανίζεται να κάνει πειράματα με υάλινα δοχεία και όργανα (π.χ. ένα αποστακτικό κέρας) και διάφορα φυτά, λουλούδια και καρπούς φρούτων (π.χ. ένα ρόδι), πιθανώς για την παρασκευή φαρμακευτικών ουσιών. Είναι προφανές ότι εδώ έχουμε μια σκηνοθετημένη παρουσίαση του ιατρού Μαυροκορδάτου μετά την εισδοχή του στην Ακαδημία.
Το ερώτημα όμως είναι από πού προέρχεται η ασπρόμαυρη αυτή φωτογραφία.
Πρόσφατες έρευνές μου έδειξαν ότι υπήρχε ένας πρωτότυπος σχετικός πίνακας (ελαιογραφία) αρκετά μεγάλων διαστάσεων στο ιστορικό νοσοκομειακό συγκρότημα Juliusspital στο Βίρτζμπουργκ (Würzburg) στην αίθουσα συσκέψεων της Ανωτέρας Διεύθυνσης Νοσηλευτικής. Το απεικονιζόμενο πρόσωπο δεν ήταν όμως γνωστό, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 1940 είχε γίνει συστηματική προσπάθεια για την ταυτοποίησή του. Κατόπιν σχετικής επαφής με τη Λεοπολντίνα, αυτή κατέστη δυνατή, κυρίως εξαιτίας του χρυσού μεταλλίου με την επιγραφή «Alexander Magnus» στον πίνακα. Με την ευκαιρία αυτή, η Ακαδημία είχε ζητήσει να λάβει μια φωτογραφία του εν λόγω πορτρέτου, διότι δεν είχε καμία άλλη αναπαράσταση του Μαυροκορδάτου. Το αίτημα αυτό εκπληρώθηκε στα τέλη του 1942, γεγονός που εξηγεί την ύπαρξη της ασπρόμαυρης φωτογραφίας στο αρχείο της Ακαδημίας σήμερα. Δυστυχώς, ο πίνακας, μαζί με μεγάλο τμήμα του νοσοκομειακού συγκροτήματος, καταστράφηκε σε βομβαρδισμούς στις 16 Μαρτίου 1945. Ευτυχώς, όμως, η φωτογραφία στην Ακαδημία διασώθηκε και μας δίνει μια εικόνα του χαμένου πορτρέτου του Μαυροκορδάτου. Δεν γνωρίζουμε, βεβαίως, ακόμη το πότε και πώς ακριβώς βρέθηκε ο πίνακας αυτός στο Βίρτζμπουργκ, ο οποίος πρέπει να είχε φιλοτεχνηθεί πιθανότατα στη Βιέννη, ίσως από κάποιους φίλους του στην Ακαδημία, σίγουρα δε μετά την 1η Δεκεμβρίου 1689.
Θρίλερ στην Κατοχή
Το βασικό νήμα για τη μερική ανασυγκρότηση της ιστορίας του πορτρέτου του Μαυροκορδάτου οφείλεται στον ιατρό και Ακαδημαϊκό Σπυρίδωνα Δοντά (1878-1958), ο οποίος ήταν επίσης μέλος της Λεοπολντίνας από το 1932. Η εν λόγω Ακαδημία έστελνε ένα ενημερωτικό δελτίο σχετικά με τις δραστηριότητές της σε όλα τα μέλη της στη Γερμανία και στο εξωτερικό. Σε ένα τέτοιο δελτίο του 1943, είχε γίνει ειδική αναφορά στο πορτρέτο του Μαυροκορδάτου, το οποίο είχε ταυτοποιηθεί με επιτυχία και ήταν φυσικά σημαντικό για την ιστορία της Ακαδημίας. Ο Δοντάς πληροφορήθηκε το γεγονός αυτό, σε μια δε ανακοίνωσή του στην Ακαδημία Αθηνών το 1943 για τον ιατρό Δημήτριο Αλ. Μαυροκορδάτο (†1839), έναν μακρινό απόγονο του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και πρώτο καθηγητή ανατομίας και φυσιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αναφέρθηκε εν παρόδω στο εν λόγω συμβάν, παραθέτοντας όλες τις σχετικές πληροφορίες που είχε λάβει από τη Λεοπολντίνα. Εξέφρασε δε μάλιστα την ευχή να αναδειχθεί το όλο θέμα στο πλαίσιο της Ακαδημίας Αθηνών, επίσης δε να ζητηθεί επισήμως από ελληνικής πλευράς να δωρηθεί ή και να αγορασθεί ο εν λόγω πίνακας ώστε να εκτεθεί σε κάποιο μουσείο της Ελλάδος με τον πλέον αρμόζοντα τρόπο. Οπως δε σημείωσε, ο πίνακας αυτός καθαυτόν δεν ήταν τόσο σημαντικός για τη γερμανική πλευρά, ενώ αντιθέτως για την ελληνική πλευρά αυτός αποτελούσε εθνικό κειμήλιο μεγάλης ιστορικής και συναισθηματικής αξίας. Βεβαίως, το σχέδιο αυτό ήταν δύσκολο να πραγματοποιηθεί μεσούντος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και στο πλαίσιο της πολύ ταραγμένης δεκαετίας του 1940 για την Ελλάδα γενικότερα. Αλλωστε, δύο χρόνια αργότερα, το 1945, το πορτρέτο αυτό θα χανόταν οριστικά. Παρ’ όλα αυτά, θα ήταν σίγουρα πρέπον να αναδειχθεί το εν λόγω θέμα επίσημα στο πλαίσιο της Ακαδημίας Αθηνών, έστω και καθυστερημένα, και να εκπληρωθεί με κάποιον τρόπο η παλαιότερη ευχή του Δοντά, δεδομένου ότι πρόκειται για τον ιστορικά πρώτο Ελληνα ακαδημαϊκό.
* Ο κ. Βασίλειος Ν. Μακρίδης είναι καθηγητής Θρησκειολογίας (με ειδίκευση στον Ορθόδοξο Χριστιανισμό) στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Erfurt στη Γερμανία.
