«Η εικόνα που έρχεται στο μυαλό μου βρίσκεται μεταξύ φαντασίας και ανάμνησης», λέει η Τατιάνα Αβέρωφ, κόρη του Ευάγγελου Αβέρωφ, ψυχολόγος, συγγραφέας και διευθύντρια της Πινακοθήκης Ε. Αβέρωφ του Μετσόβου. «Θυμάμαι, πριν από πολλά χρόνια, το έργο ακουμπισμένο σε μια καρέκλα στην τραπεζαρία του σπιτιού μας, όπως ο πατέρας μου συνήθιζε προκειμένου να πάρει την τελική του απόφαση για το αν θα συμπεριλάμβανε κάποιο έργο στη συλλογή που προόριζε για το Μέτσοβο. Eτσι, για δυο-τρεις ημέρες, απολαμβάναμε όλοι μαζί το υποψήφιο έργο, καθώς τρώγαμε και λέγαμε ο καθένας τη γνώμη του. Στη συγκεκριμένη περίπτωση καταλαβαίναμε, βέβαια, πως διόλου θα μετρούσε η γνώμη μας, αφού η απόφασή του ήταν ήδη ειλημμένη. “Μα δείτε πώς θολώνουν τα χρώματα, πώς στρογγυλεύουν οι γωνίες”, θαύμαζε, “δείτε το καθρέφτισμα στο νερό, μα είναι ένα σπίτι που ονειρεύεται!”».
Ετσι, ο συγκεκριμένος πίνακας του ζωγράφου Μιχάλη Οικονόμου (1884-1933) απέκτησε το όνομά του, και η Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ ένα ακόμη σημαντικό έργο. Το οποίο θα δούμε μαζί με πολλά άλλα στην αναδρομική έκθεση που διοργανώνεται το φθινόπωρο στο Μέτσοβο και στη συνέχεια στην Αθήνα, στο Ιδρυμα Θεοχαράκη. Σε αυτήν τη μονογραφική παρουσίαση –αποτέλεσμα πρωτογενούς έρευνας και πολυετούς μελέτης της ιστορικού τέχνης δρος Αφροδίτης Κούρια– έχουν συγκεντρωθεί 119 έργα, ανάμεσά τους πολλά άγνωστα – δάνεια από δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές. Η ιστορικός τέχνης επιστρέφει στον Οικονόμου δύο δεκαετίες αφότου κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αδάμ η μονογραφία της για τον ζωγράφο, και με νέο βλέμμα, που διεισδύει στα μυστικά της τέχνης του, αναδεικνύει συγχρόνως τη σημαντική θέση που κατέχει στην πρωτοπορία της νεοελληνικής τέχνης.
Ποιος ήταν ο Μιχάλης Οικονόμου, αυτός ο Ελληνας που μοιράστηκε επί 20 χρόνια την καλλιτεχνική σκηνή του Παρισιού; Που η δύναμη της ζωγραφικής του εκθειάστηκε εντός και εκτός της χώρας, που κατεξοχήν τον αγάπησαν οι ομότεχνοί του αναγνωρίζοντας την ένταση και τη βάσανο της τεχνικής του; Η βιογραφία του έχει πολλά κενά, ακόμη και για την κ. Κούρια που έχει ασχοληθεί διεξοδικά μαζί του. Ούτε η παραμονή του στη Γαλλία ούτε όμως και τα χρόνια της επιστροφής στην Ελλάδα μπορούν να «μιλήσουν» ιδιαίτερα για την προσωπικότητά του.
Γεννήθηκε στον Πειραιά, γιος ευκατάστατης οικογένειας. Ισως γι’ αυτόν τον λόγο η ανάμνηση της θάλασσας κατέχει κεντρική θέση στο έργο του. Εκδηλώνοντας από νεαρή ηλικία το ταλέντο του στη ζωγραφική, πήρε τα πρώτα μαθήματα από τον Κωνσταντίνο Βολανάκη. Το 1906, πήγε στο Παρίσι με σκοπό να σπουδάσει ναυπηγική, η επαφή του ωστόσο με τα καλλιτεχνικά ρεύματα που κυριαρχούσαν την εποχή εκείνη στη γαλλική πρωτεύουσα και η γνωριμία του με τον Περικλή Βυζάντιο, τον Χουάν Γκρι και άλλους ζωγράφους τον έκαναν να στραφεί στη Σχολή Καλών Τεχνών. «Διάλεξα τη ζωγραφική, και με αυτήν θα ζήσω», είπε.
«Τα έργα του Οικονόμου έχουν μικρόβια», είχε πει ο Γιώργος Γουναρόπουλος, που κατείχε δύο από τις περίφημες «φανέλες» του.
Στο Παρίσι, όπου παρέμεινε έως το 1926, έκανε το 1913 την πρώτη ατομική του εμφάνιση στη γκαλερί Bernheim. Παράλληλα, συμμετείχε σε ομαδικές εκθέσεις στη γαλλική πρωτεύουσα, στο Λονδίνο και στην Αθήνα. Στην Ελλάδα οργάνωσε για πρώτη φορά ατομική το 1926 στον «Παρνασσό», συνεχίζοντας να εργάζεται και να παρουσιάζει τη δουλειά του. Με την έκθεση του 1931 έκλεισε ουσιαστικά ο κύκλος της δημιουργικής του πορείας, καθώς εμφανίστηκαν τα πρώτα συμπτώματα προϊούσας εγκεφαλικής παράλυσης λόγω σύφιλης. Οταν η ψυχική ασθένεια εκδηλώθηκε εισήχθη στο Δρομοκαΐτειο, όπου και πέθανε. Ο ομότεχνός του Γιώργος Γουναρόπουλος, ο οποίος κατείχε δύο πίνακές του –δύο από τις περίφημες «φανέλες» του–, είχε πει, «τα έργα του Οικονόμου έχουν μικρόβια», υπονοώντας τη μυστηριακή ατμόσφαιρα, την ονειρική διάσταση που διαποτίζει τη ζωγραφική του και μένει για καιρό στη μνήμη του θεατή. «Η τεχνική είναι μια πολυσήμαντη γλώσσα στον Μιχάλη Οικονόμου», σημειώνει η κ. Κούρια στην εισαγωγή της στον θαυμάσιο κατάλογο της έκθεσης. Είχε εμμονή με τα υλικά: ζωγράφιζε σε χαρτί και καμβά, αλλά επίσης σε φανέλες, σε χρησιμοποιημένα λινά σεντόνια και παλιά πανιά, έτσι ώστε το χνούδι του υφάσματος να αποδώσει στην επιφάνεια του πίνακα την αίσθηση ενός πέπλου, μπορεί και την αχλύ του χρόνου.
«Να δώσω αίσθημα, όσο μπορώ περισσότερο αίσθημα», έλεγε ο ζωγράφος. Ο Γιώργος Ρόρρης το αναφέρει στο κείμενο με το οποίο εμπλουτίζει τον κατάλογο της έκθεσης, αφορμή να μιλήσει για τον καλλιτέχνη που θαύμαζε ως φοιτητής ακόμη στο δεύτερο έτος της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών. «Φτωχικές παράγκες, ψαρόσπιτα κοντά στο νερό, καλύβες, εκκλησάκια, παλιά γεφύρια. Οι άνθρωποι που εμφανίζονται κάπου είναι ανώνυμοι, ίσα που φαίνονται, καθώς πολλές φορές βρίσκονται στη σκιά ή διαλύονται μέσα στο φως. Νομίζεις ότι οι άνθρωποι αυτοί είναι και άλαλοι, τη φωνή τους την έκλεψαν τα σπίτια που σέρνουν ένα μακρόσυρτο σκοπό, ο οποίος μπλέκεται με τη μουρμούρα και τον παφλασμό του νερού και γίνεται τραγούδι μελαγχολικό και ενίοτε πένθιμο για τις ματαιωμένες ζωές ανθρώπων και σπιτιών, για πόθους που έμειναν ανεκπλήρωτοι, για ελπίδες που σβήσανε μέσα στα αργοκίνητα αυτά σπίτια. Για όλα αυτά και κυρίως για όσα νιώθω αλλά δεν μπορώ να πω, αγαπώ τη ζωγραφική του».
Αναδρομική έκθεση «Μιχάλης Οικονόμου, η αλχημεία της ζωγραφικής», 1/10 – 15/1/24.
