Βαδίζοντας στο πλάι του Γιώργου Χατζημιχάλη μέσα στις μεγάλες αίθουσες του Μουσείου Μπενάκη-Πειραιώς, όπου πρόκειται να παρουσιαστεί σε δύο μέρη η αναδρομική έκθεση «Γιώργος Χατζημιχάλης. Εργα από το 1966 έως το 2022», απολαμβάνω την πιο παράξενη ξενάγηση που έγινε ποτέ: εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, δεν υπάρχουν έργα στους τοίχους, ο χώρος δεν έχει διαμορφωθεί ακόμη, το ίδιο και ο φωτισμός. Ωστόσο «βλέπω» την έκθεση σαν να είναι ολοκληρωμένη.
Μιλώντας για τα έργα του, ο λόγος του Χατζημιχάλη τροφοδοτείται από σκαριφήματα σε μικρά φύλλα χαρτιού, που ακουμπούν στο πάτωμα κοντά στην επιφάνεια όπου θα αναρτηθεί το καθένα: τίτλος, διάσταση, κάποια ιδέα για την παρουσίαση. Κάθε χαρτάκι είναι και μια στάση στη διαδρομή μας, ένα ορόσημο στην πορεία του ζωγράφου, μια ιστορία που έχει να διηγηθεί. Γιατί, όπως γράφει ο διεθνώς αναγνωρισμένος κριτικός τέχνης και αρχιτεκτονικής, καθηγητής σε μερικά από τα σημαντικότερα πανεπιστήμια, Γιεχούντα Σάφραν, «ο Γιώργος Χατζημιχάλης εννοεί τη δουλειά του σαν το φύλλωμα της πρασινάδας. Το έργο του εκδηλώνεται σαν ένα ρίζωμα, δεν έχει, δεν εμφανίζει αρχή και τέλος. Βρίσκεται πάντα καταμεσής, στο ανάμεσα, στο μεσοστράτι των πραγμάτων. Το ρίζωμα αυτό είναι καμωμένο από συμπλεκτικούς συνδέσμους: “και… και… και…”, φτιάχνει συνδέσεις. Εκείνος αλλάζει τόπους, μετακινείται: προχωρεί από τo μέσoν, διέρχεται από τo μέσoν, πηγαινοέρχεται μάλλον αντί να αρχίζει και να τελειώνει».
Από μικρός
«Εν μέρει έζησα από τη ζωγραφική», λέει ξεκινώντας τη συζήτησή μας, η οποία σαν την ξενάγηση στην «αόρατη» έκθεση, αποκαλύπτει και κρύβει όσα πρέπει ώστε να δημιουργηθεί μια ωραία αφήγηση. «Ασχολούμαι με τη ζωγραφική από πολύ μικρός. Σταμάτησα να πηγαίνω σχολείο στην τετάρτη γυμνασίου και απλά ζωγράφιζα. Δύο χρόνια αργότερα, ήμουν πρωτοετής φοιτητής ζωγραφικής στο Λονδίνο. Παρουσίασα έναν φάκελο με 100 έργα σε φωτογραφίες και σλάιντ και με πήραν. Δεν άφησα το σχολείο επειδή μου ήταν δύσκολο. Ο θάνατος του πατέρα μου όταν ήμουν 14 χρόνων άλλαξε τα πάντα για μένα. Ανέκαθεν ζωγράφιζα μετά μανίας, αλλά μετά τον θάνατό του είπα, “θέλω να κάνω μόνον αυτό”».
Σύμφωνα με το βιογραφικό του, ο Γιώργος Χατζημιχάλης γεννήθηκε το 1954 στην Αθήνα. Το 1966 πήρε τα πρώτα του μαθήματα ζωγραφικής από τον Ανδρέα Γεωργιάδη τον Κρήτα. Το 1968 πέθανε ο πατέρας του Λεωνίδας Χατζημιχάλης, έμπορος, πρόσφυγας από το Αϊβαλί. Από το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς η ζωγραφική έγινε πλέον η κύρια ασχολία του καθώς έβλεπε, διάβαζε την ιστορία της και ζωγράφιζε. Το 1970 είχε την τύχη να γνωρίσει τη Ναταλία Μελά και τον Αρη Κωνσταντινίδη και αργότερα τον Κυριάκο Κατζουράκη και την ομάδα των «Νέων Ελλήνων Ρεαλιστών». Κοντά τους γνώρισε έναν καινούργιο κόσμο, ανοιχτό και γεμάτο όνειρα.
Σπούδασε στην Αγγλία σε διαφορετικές σχολές, αλλά ο ίδιος κυρίως αναφέρει το μεταπτυχιακό του στο St Martins, «που τότε ήταν πολύ σπουδαίο σχολείο – σκεφτείτε ότι εκεί έκαναν την πρώτη τους συναυλία οι Sex Pistols! Τελείωσα και έκατσα μερικά χρόνια έως το 1979. Εκανα την πρώτη μου έκθεση στην Ελλάδα το ’77, στην γκαλερί “Ωρα” του Σαντούρ Μπαχαριάν, που ήταν ένας θαυμάσιος άνθρωπος. Δεν προσπάθησα να εκθέσω στο Λονδίνο, αλλά μου άρεσε να ζω εκεί, με βοηθούσε να συγκεντρώνομαι στη δουλειά μου», εξηγεί. Ωσπου διάβασε ένα βιβλίο και τα βιβλία παίζουν μεγάλο ρόλο στη ζωή, όπως και τα κείμενα στη ζωγραφική του.
Επιστροφή
Σταμάτησα να πηγαίνω σχολείο στη Δ΄ Γυμνασίου και απλά ζωγράφιζα. Δύο χρόνια αργότερα, ήμουν φοιτητής ζωγραφικής στο Λονδίνο.
«Υπάρχει ένα μυθιστόρημα του Τζον Μπέργκερ που λέγεται “Α painter of our time”. Εξόριστος στα μέσα της δεκαετίας του 1950 στο Λονδίνο, ο Ούγγρος ζωγράφος Γιάνος Λαβίν μια μέρα εξαφανίζεται. Επισκεπτόμενος το εγκαταλελειμμένο διαμέρισμά του, ο φίλος του Τζον ανακαλύπτει ένα ημερολόγιο που προσφέρει τις μόνες ενδείξεις για το πού βρίσκεται ο αγνοούμενος ζωγράφος – το ’56, όταν γίνεται η επανάσταση στην Ουγγαρία, αποφασίζει να γυρίσει πίσω στην πατρίδα του. Το διάβασα μέσα στο μετρό. Η σχολή μου ήταν στην Τσάρινγκ Κρος Ρόουντ. Από εκεί έπαιρνα το μετρό και πήγαινα στο σπίτι μου που βρισκόταν στο τέλος της Μπέικερλου Λάιν. Εκείνη την ημέρα με το μετρό επανέλαβα πολλές φορές τη διαδρομή, μπροστά και πίσω ώσπου τέλειωσα το βιβλίο. Και αποφάσισα να γυρίσω στην Ελλάδα», θυμάται.
Ηταν 1978. Το 1981 έκανε τη δεύτερη ατομική του έκθεση στην γκαλερί «Ωρα». Το 1991, ύστερα από 6 χρόνια εκθεσιακής ησυχίας, περισυλλογής, ανακατάταξης ιδεών και συνεχούς ζωγραφικής πράξης, κατασκεύασε το έργο «Σύναξη Μαρωνείας». Εκτέθηκε σε ένα από τα παλαιότερα σωζόμενα κτίρια της Καβάλας, που κτίστηκε το 1879 από τον καπνέμπορο Τόκο και σήμερα στεγάζει την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Το έργο αναφέρεται στην ομώνυμη ανασκαφή του αρχαιολόγου Χαράλαμπου Μπακιρτζή στη Μαρώνεια της Θράκης. Καθώς είναι μια εγκατάσταση site specific, στην αναδρομική έκθεση της Αθήνας η «Σύναξη Μαρωνείας» θα είναι ωσεί παρούσα –ο καλλιτέχνης μάλλον θα διαφωνήσει με την έκφρασή μου–, ένα ορατό-αόρατο έργο, που θα διηγείται τον εαυτό του μέσα από οπτικό υλικό, ιστορικές και αρχαιολογικές πληροφορίες – «σπουδές από τόπους και μνημεία που δεν αποτελούν πάντα μέρος του ορατού περιβάλλοντος».
Ερευνα
Η δουλειά του Χατζημιχάλη είναι πολύπλευρη. Τα έργα του αποτελούν μεγάλες ενότητες, η κατασκευή των οποίων πολλές φορές προϋποθέτει έρευνα σε αρχεία και σε κάθε λογής κείμενα, ένα είδος ρεπεράζ. Για την κατασκευή ενός έργου συχνά χρησιμοποιεί πολλά και διαφορετικά μέσα, όπως ζωγραφική, video, φωτογραφίες, κείμενα, εκτυπώσεις κ.ά. «Μεγαλώνοντας συνειδητοποίησα ότι με ενδιαφέρει μέσω της δουλειάς μου να δημιουργώ ένα είδος προσωπικού ημερολογίου, καταγράφοντας τη θεματική και ζωγραφική πορεία μου. Ενα είδος ζωγραφικής αυτογνωσίας. Το ίδιο το έργο έχει τη σημασία του, αλλά είναι εξίσου σημαντικό το πώς πλαισιώνεται εννοιολογικά», σχολιάζει. «Τώρα πια το να λες ότι είσαι ζωγράφος, ακούγεται κάπως παράταιρο. Πρέπει να λες ότι είσαι εικαστικός. Εγώ επιμένω ότι είμαι ζωγράφος, παρότι χρησιμοποιώ και φωτογραφίες, βίντεο και πολλά άλλα μέσα. Είμαι ζωγράφος επειδή χρησιμοποιώ τη ζωγραφική με έναν τρόπο που με εξυπηρετεί ώστε να εκφράσω μια ιδέα μου έτσι όπως θέλω. Για ένα έργο από τα μεγάλα μπορεί να ξοδέψω και 3 χρόνια. Αρχίζω με μια ιδέα, κάνω έρευνα, σιγά σιγά την επαναπροσδιορίζω, την κόβω, τη μετακινώ και καταλήγω σε κάτι νέο».
Τον ρωτώ αν αυτή η αναδρομική έκθεση είναι κάτι που επιθυμεί πολύ. Μου εξηγεί ότι η πρώτη σκέψη γεννήθηκε το 2013 και μαζί ο προβληματισμός του για τον τρόπο που θα μπορούσε να υλοποιηθεί. Από τότε έβαλε μπροστά μαζί με τους φίλους του ένα σχέδιο ώστε να εξασφαλίσει το μεγαλύτερο μέρος του κόστους της. Τα κατάφερε. Γιατί όμως επιθυμεί τόσο πολύ αυτή την αναδρομική έκθεση;
Αγνωστα έργα
«Επειδή είμαι πια 70 ετών κι έχω φτάσει σε ένα σημείο που θα ήθελα να δείξω κάποια πράγματα από τη δουλειά μου, ορισμένα ακόμη άγνωστα». Πραγματικά, αρκετές ενότητες οι οποίες συνθέτουν το συνολικό έργο του, παρουσιάζονται σε αυτή τη διπλή έκθεση για πρώτη φορά.
Τα έργα θα απλώνονται σε όλους τους ορόφους του μουσείου επί αρκετούς μήνες. Για την έκθεση «Γιώργος Χατζημιχάλης. Εργα από το 1966 έως το 2022» (α΄ μέρος 2.9-5.11 – β΄ μέρος: 23.11-14.1) το Μουσείο Μπενάκη έχει προβλέψει κάτι πρωτοποριακό: ένα κοινό εισιτήριο με λογική τιμή, που θα εξασφαλίσει στον επισκέπτη τη δυνατότητα να δει και τις δύο εκθέσεις όσες φορές θέλει.
