«Η Θεσσαλονίκη είναι ένας παράδεισος για τους Εβραίους», σημειώνει σε επιστολή του ο Σάμιουελ Κοξ, πρέσβης των Ηνωμένων Πολιτειών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά την άφιξή του στην πόλη στα μέσα της δεκαετίας του 1880. «Ο ναυτικός που σας μεταφέρει στο λιμάνι είναι ένας Εβραίος με φέσι και τούρκικο παντελόνι. Στην ξηρά, οι εργάτες που σας σπρώχνουν, είναι Εβραίοι. Τα παιδιά του Ισραήλ είναι παντού και ασκούν κάθε είδους επάγγελμα. Είναι τοιχοποιοί, κομμωτές, έμποροι μετάλλων, μεταποιητές ρούχων. Κάνουν σχεδόν οτιδήποτε υπάρχει στην πόλη από τότε που ο Παύλος, ο Απόστολος των Εθνών, κήρυξε στους Θεσσαλονικείς».
Πράγματι, η κατοίκηση των Εβραίων από τη Μεσοποταμία στις παραθαλάσσιες περιοχές της Ελλάδας χρονολογείται ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. Το 1668 μ.Χ. ο Εβλιγιά Τσελεμπί, ένας Οθωμανός περιηγητής, μετράει στην πόλη 56 εβραϊκούς μαχαλάδες, έναντι 48 των μουσουλμάνων και 16 των χριστιανών. Σε αντίθεση με άλλες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπου διατυπώνονταν παράπονα από τους Εβραίους για προσβολές εις βάρος τους, στη Θεσσαλονίκη η εβραϊκή κοινότητα συνυπάρχει αρμονικά με άλλες εθνότητες, εισχωρώντας σε κάθε πτυχή της εμπορικής και οικονομικής ζωής. Επιβάλλει δε σε αρκετές περιπτώσεις και τις δικές της θρησκευτικές συνήθειες και αργίες καθώς όλα τα καταστήματα παρέμεναν κλειστά τα Σάββατα, όπως συνέβαινε και σε όλες τις μεγάλες εβραϊκές γιορτές.
Στην έκδοση «Salonique 1870-1920» που συνοδεύει την περιοδική έκθεση «Salonika. Jerusalem of the Balkans 1870-1920» (από 19/9/2023 έως 21/4/2024) στο Musee d’ Art et d’ Histoire du Judaisme στο Παρίσι, σημειώνεται πως συχνά γίνεται λόγος για τη Βίλνα, την «Ιερουσαλήμ του Βορρά», η Θεσσαλονίκη όμως λησμονείται. Η έκθεση αποκαθιστά κατά κάποιο τρόπο αυτή την παράλειψη και επιχειρεί να συμπληρώσει τα κομμάτια του παζλ. Εχοντας ως κύρια πηγή τη φωτογραφία, αφηγείται την ιστορία και μεταμόρφωση της Θεσσαλονίκης σε ένα σύγχρονο δυτικό κέντρο, φωτίζοντας ταυτόχρονα και την επιρροή που άσκησαν οι Εβραίοι σε αυτή την πορεία.
Μέσα από τη ματιά φωτογράφων βλέπουμε την καθημερινότητα βιοπαλαιστών, όπως οι φορτωτές στο λιμάνι ή οι πλανόδιοι πωλητές.
Οι Τούρκοι, υπενθυμίζει ο Πολ Σαλμονά, διευθυντής του παριζιάνικου μουσείου όπου φιλοξενείται η έκθεση, ονόμαζαν την αμφιθεατρική πόλη στον κόλπο του Θερμαϊκού ως Selanik και οι Εβραίοι Salonico. To όνομα Θεσσαλονίκη ανακτήθηκε μετά την ένωση με την Ελλάδα το 1912. «Ακόμα και αυτή η αλλαγή ονόματος αντικατοπτρίζει την πολύπλοκη ιστορία και τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της πόλης μέσα στους αιώνες».
Η έκθεση, η οποία πραγματοποιείται με αφορμή τη δωρεά μέρους της εντυπωσιακής συλλογής του συλλέκτη και επιχειρηματία Πιερ ντε Ζιγκόρ στο μουσείο, παρουσιάζει 150 σπάνια έργα –δαγκεροτυπίες, στερεοσκοπικές φωτογραφίες, γυάλινες πλάκες, ασημοτυπίες, αυτοχρωμίες– αλλά και μπροσούρες, καρτ ποστάλ και αρχεία από τον Στρατό της Ανατολής που μας ταξιδεύουν στον χρόνο. Μέσα από τη ματιά φωτογράφων, όπως ο αρμενικής καταγωγής Πολ Ζέπτζι, ο πρώτος που άνοιξε φωτογραφείο στη Θεσσαλονίκη στα μισά του 1870, βλέπουμε την καθημερινότητα βιοπαλαιστών, όπως οι φορτωτές στο λιμάνι ή οι πλανόδιοι πωλητές, αλλά και αντλούμε πολύτιμες μαρτυρίες για την εθνοτική και θρησκευτική ποικιλομορφία εκείνη την περίοδο. Παράλληλα με την εργατική τάξη, έχουμε εικόνα και της μεσαίας τάξης που δημιουργείται: βλέπουμε πορτρέτα εμπόρων, εισαγωγέων, με περιορισμένα κεφάλαια αλλά ενεργή παρουσία στη θεσσαλονικιώτικη οικονομική ζωή και βέβαια εκπροσώπους της ανώτερης τάξης, όπως ο βιομήχανος Μωυσής Αλλατίνη. Μέσα από τις γυάλινες πλάκες του Αλί Ενίς, αναγνωρίζουμε τοπόσημα όπως ο Λευκός Πύργος, η παραλία, η παλιά πλατεία Ολύμπου. Μαθαίνουμε για το Alhambra, ένα από τα παλαιότερα καταστήματα της πόλης και το Grand Hotel στις αίθουσες του οποίου έκανε τις πρώτες της εμφανίσεις η Ρόζα Εσκενάζι.
Η έκθεση περιλαμβάνει φυσικά και αναφορές στα μεγάλα γεγονότα όπως η ένωση με την Ελλάδα το 1912, η μεγάλη φωτιά του 1917 και ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Οπως αναφέρει η επιμελήτρια Κατρίν Πινγκέ στην έκδοση «Salonique 1870-1920», η ελληνοποίηση της Θεσσαλονίκης το 1912 προκάλεσε τους πρώτους τριγμούς στην εβραϊκή κοινότητα, ενώ η πυρκαγιά ήταν αυτή που οδήγησε στην πρώτη μεγάλη μετανάστευση του εβραϊκού πληθυσμού. Ο κύριος όγκος των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, έχοντας χάσει τα πάντα, εγκαταλείπει τη ρημαγμένη πόλη και πηγαίνει στη Γαλλία. Η εκθεσιακή αφήγηση ολοκληρώνεται με τις αυτοχρωμίες, την πρώτη τεχνική έγχρωμης φωτογραφίας, που χρονολογούνται από το 1913 έως και τη δεκαετία του 1920, χάρη στις οποίες διασώζονται στη μνήμη μας μνημεία όπως το εβραϊκό κοιμητήριο. Η έκδοση ωστόσο συνεχίζει την ιστορική αφήγηση και φτάνει μέχρι το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.
