Εικόνες από ψηλά. Εικόνες καταστροφής, στις οποίες ωστόσο αυτή η καταστροφή, με την έννοια του ανθρώπινου πόνου, της απώλειας, δεν είναι άμεσα ορατή. Ολοι έχουμε δει αυτές τις μέρες τα πανοραμικά πλάνα της πλημμυρισμένης Θεσσαλίας, κατά κανόνα τραβηγμένα από drone, να γεμίζουν με την επιβλητικότητά τους σελίδες εφημερίδων, δημοσιεύματα σε σάιτ και τηλεοπτικά ρεπορτάζ. Από εκεί πάνω η κλίμακα αλλάζει. Το προσωπικό δράμα γίνεται συλλογικό και η έκταση της ζημιάς περισσότερο αντιληπτή, θεωρητικά τουλάχιστον.
Μήπως όμως η συγκεκριμένη αποτύπωση, ειδικά όταν διανθίζεται και με άλλα στοιχεία, καταντά «θέαμα» σχεδόν κινηματογραφικών διαστάσεων; Μια εικόνα Αποκάλυψης που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στο σινεμά, μασουλώντας αμέριμνα το ποπ κορν.
«Το drone είναι ένα σύγχρονο εργαλείο δουλειάς και ο πιο άμεσος τρόπος, ώστε να οπτικοποιηθεί το μέγεθος μιας τέτοιας καταστροφής. Προσωπικά το χρησιμοποιώ με φειδώ αλλά είναι σίγουρα χρήσιμο, σου δίνει μια άλλη οπτική, την οποία θα χάσεις διαφορετικά. Από εκεί και έπειτα το αν κάτι μετατρέπεται τελικά σε θέαμα εξαρτάται από πολλές παραμέτρους. Νομίζω ότι ο κόσμος έχει πάθει πλέον και μια μορφή ανοσίας με όλα αυτά τα άσχημα που βλέπει τον τελευταίο καιρό να τον βομβαρδίζουν. Ακόμα και σε εμένα που έχω καλύψει πολλές καταστροφές, αν μου έλεγε κανείς ότι θα φωτογράφιζα διασώσεις με βάρκες καταμεσής του θεσσαλικού κάμπου και αυτοκίνητα να πλέουν στη θάλασσα στη Μηλίνα, θα μου φαινόταν εξωφρενικό», μας λέει ο έμπειρος φωτορεπόρτερ και ντοκιμαντερίστας Γιώργος Μουτάφης.
Πράγματι, το ευρύτερο θέμα της ηθικής της εικόνας είναι εδώ εξαιρετικά σημαντικό και αφορά τόσο εκείνον που καταγράφει όσο –ίσως ακόμα περισσότερο– και εκείνον που μεταδίδει. «Προφανώς αυτά τα πανοραμικά πλάνα πουλάνε. Το BBC με το οποίο συνεργαστήκαμε για την κάλυψη των πυρκαγιών στη Δαδιά, ζητούσε συνεχώς πλάνα από ψηλά, ώστε να φαίνεται καθαρά το εύρος της καμένης περιοχής. Εχει όμως τεράστια σημασία το πώς το διαχειρίζεσαι. Εμείς ως φωτορεπόρτερ είμαστε υποχρεωμένοι να διευκρινίζουμε τι, ποιος, πού, πότε απεικονίζεται. Επίσης απαγορεύεται να κάνουμε οποιαδήποτε παρέμβαση στην εικόνα· ούτε photoshop ούτε χρωματική διόρθωση, ούτε καν καθαρισμός κάποιας τυχαίας ατέλειας, όπως μια σταγόνα στον φακό. Ολα αυτά αν γίνουν είναι μέχρι και αιτία απόλυσης. Αν τώρα κάποιος σε ένα δελτίο ειδήσεων πάρει ένα πανοραμικό βίντεο, το μοντάρει και βάλει από πάνω να παίζει μουσική από χολιγουντιανό θρίλερ, τότε απλώς εκβιάζει το συναίσθημα του θεατή», σημειώνει ο Ελληνας φωτορεπόρτερ.
«Εκεί ακριβώς έρχεται το τρομερό οξύμωρο της τέχνης της φωτογραφίας, η οποία έχει καμιά φορά την ιδιότητα να ομογενοποιεί και ταυτόχρονα να ουδετεροποιεί ένα φρικτό θέαμα», λέει ο φωτογράφος Γ. Γερόλυμπος.
Παρ’ όλα αυτά είναι δύσκολο να αρνηθεί κανείς ότι πολλές από αυτές τις φωτογραφίες είναι άκρως εντυπωσιακές, μέσα στον τρόμο που εκπέμπουν. Εχουν μάλιστα πιθανώς και καλλιτεχνική αξία, όπως αναγνωρίζει ο εικαστικός φωτογράφος και αρχιτέκτονας Γιώργης Γερόλυμπος: «Ιδιαίτερα οι εικόνες που είναι εντελώς κάθετες, κατοψικές, έχουν πράγματι μια αισθητική· είναι και λίγο τελολογικές, η “ομορφιά της κόλασης”, όπως συνηθίζουμε να λέμε. Αυτές δίνουν κάποια μονοχρωματικά τοπία ή και σχηματικά μοτίβα πολύ εντυπωσιακά. Προσωπικά κάποιες από τις φωτογραφίες που είδα αυτές τις μέρες μου έφεραν στο μυαλό τη φοβερή δουλειά του Ιταλού φωτογράφου Γκαμπριέλε Μπασίλικο, ο οποίος είχε φωτογραφίσει τον μεταπολεμικό Λίβανο στις αρχές της δεκαετίας του 1990».
Χαρακτηριστικές εικόνες καταστροφής από ψηλά έχουμε δει και πιο πρόσφατα, με τη βομβαρδισμένη Δαμασκό να απλώνεται σαν ένας ατελείωτος σωρός ερειπίων, δίχως να διακρίνεται ανθρώπινη παρουσία.
«Εκεί ακριβώς έρχεται το τρομερό οξύμωρο της τέχνης της φωτογραφίας, η οποία έχει καμιά φορά την ιδιότητα να ομογενοποιεί και ταυτόχρονα να ουδετεροποιεί ένα φρικτό θέαμα. Βλέπει κανείς για παράδειγμα ένα έργο του φωτογράφου Εντουαρντ Μπουρντίνσκι: ένα φοβερό κόκκινο ποτάμι λάβας νικελίου, που αποτελείται από τα επικίνδυνα απόβλητα ενός εργοστασίου στον Καναδά. Οταν το δεις καδραρισμένο σε μεγάλη διάσταση σε κάποιο διαμέρισμα της Νέας Υόρκης, μένεις εντυπωσιασμένος. Το μυαλό σου εκείνη τη στιγμή δύσκολα σκέφτεται ότι πρόκειται για καθαρό δηλητήριο», παρατηρεί ο κ. Γερόλυμπος.
Ο ίδιος μιλάει και για την ευθύνη του καλλιτέχνη μπροστά σε μια εικόνα ξεκάθαρα καταστροφική, ακόμα και αν αυτή του προσφέρει τη σπίθα της έμπνευσης που χρειάζεται για να δημιουργήσει το έργο του. «Οταν βλέπω αυτό το απέραντο καφέ νερό της Θεσσαλίας είμαι πολύ επιφυλακτικός. Αν η προσέγγισή σου σε κάτι τέτοιο είναι εικαστική, τότε αυτομάτως έχεις αφαιρέσει πάρα πολλά κομμάτια από τη συζήτηση. Προφανώς ο καλλιτέχνης δεν υποχρεούται να δείξει την αλήθεια όπως ο φωτορεπόρτερ, ωστόσο υπάρχουν και οι ηθικές προεκτάσεις. Βάζεις δηλαδή όλο αυτό το απόθεμα της γνώσης και του ταλέντου σου, προκειμένου να δείξεις αισθητικά “όμορφη” τη φρίκη».
