Κατερίνα Π. Μπρέγιαννη
Από το 1821 στο 1922, Αναπαραστάσεις της Επανάστασης στον Μεσοπόλεμο (Τελετές – Σύμβολα – Εμβλήματα)
εκδ. Αλφειός, 2022, σελ. 230
σειρά: Ιστορία και Θεωρία της Ιστορίας
Το βιβλίο της Κατερίνας Μπρέγιαννη, διευθύντριας Ερευνών στο Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, θέτει ως στόχο την ανίχνευση των ιδεολογικών τάσεων και προβληματισμών της περιόδου του Μεσοπολέμου. Η συγγραφέας επικεντρώνεται στη δημόσια ιστορία και διερευνά την προώθηση γνώσεων, ιδεολογικών προτύπων, ερμηνειών και συμβολισμών, με τους οποίους οι πρωταγωνιστές της κεντρικής πολιτικής σκηνής μέσα από τους οργανικούς θεσμούς του Μεσοπολέμου μεταμόρφωσαν το περιεχόμενο της επετείου και επιχείρησαν να οργανώσουν τον πληθυσμό γύρω από νέα πολιτικά και ιδεολογικά αφηγήματα. Τα συνταρακτικά ιστορικά γεγονότα της μικρασιατικής εκστρατείας συνέπεσαν σχεδόν με τον εορτασμό των εκατό χρόνων από την Επανάσταση του 1821. Πρόκειται για μια ισχυρή διατάραξη της αμφίπλευρης χωροθέτησης του ελληνικού πληθυσμού και στις δύο πλευρές του Αιγαίου και της βιωματικής σχέσης τους με ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο. Κατά συνέπεια, η ήττα κατά τη μικρασιατική εκστρατεία και η εισροή σχεδόν 1.500.000 προσφύγων –ως αποτέλεσμα των πολεμικών γεγονότων και της αναγκαστικής ανταλλαγής των πληθυσμών– αναδιαμόρφωσαν τη νεοελληνική κοινωνία της εποχής και άλλαξαν την οπτική με την οποία προσέγγισαν την Ελληνική Επανάσταση οι διανοούμενοι και γενικότερα οι ηγετικές κοινωνικές ομάδες.
Επανεκκίνηση
Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και η πολιτική διαχείρισης της μνήμης μέσα από ένα εθνικό επικοινωνιακό σύστημα.
Μέσα από τη θεσμοθετημένη λειτουργία της Επιτροπής Εορτασμού επιχειρήθηκε να επανατοποθετηθεί η νοηματοδότηση της παράδοσης και της ιστορικής συνείδησης και να ανακατευθυνθεί ο προσανατολισμός της εθνικής ταυτότητας με τον μετασχηματισμό της μαζικής δημόσιας κουλτούρας. Στο βιβλίο αναλύεται η αμφίδρομη σχέση μεταξύ πολιτικής συγκυρίας και μιας εθνικής πολιτικής όσον αφορά τη διαχείριση της ιστορικής μνήμης και τη διάχυσή της μέσα από ένα εθνικό επικοινωνιακό σύστημα.
Επισημαίνονται και αποτιμώνται οι κεντρικές αντιλήψεις της διανόησης της εποχής και οι διαφοροποιήσεις τους. Αναλύονται επίσης και οι προσεγγίσεις του 1821 από τους μαρξιστές διανοουμένους, οι οποίες πρωτοεμφανίζονται αυτή την περίοδο με συγκροτημένες ερμηνείες της Επανάστασης και των κοινωνικών παραμέτρων της.
Εντοπίζονται οι μεταβολές στην πρόσληψη της Επανάστασης υπό το φως της επίδρασης των καταλυτικών γεωπολιτικών αλλαγών του Μεσοπολέμου και των προτεραιοτήτων και αναγκαιοτήτων της τότε κοινωνίας. Οι αλλαγές στον κυρίαρχο πολιτικό λόγο επηρέασαν την οπτική με την οποία παρουσιάστηκε η Επανάσταση, την εργαλειοποίησαν και άλλαξαν τις προτεραιότητες των δημόσιων τελετών. Ενώ κατά την περίοδο 1918-1921 δίνεται βαρύτητα στις στρατιωτικές πτυχές του 1821, στη συνέχεια, υπό την πίεση της διαφαινόμενης ήττας και της απαίτησης στήριξης από την Entente, δίνεται βάρος στον φιλελληνισμό. Ο ρόλος των φιλελλήνων συνέχισε να αναδεικνύεται και το επόμενο διάστημα, όταν το προσφυγικό κύμα και η εντεινόμενη τάση για εκσυγχρονιστική στροφή της χώρας έθεσαν επιτακτικά το ζήτημα της ενίσχυσης της ελληνικής οικονομίας από διεθνή κεφάλαια. Το συγκεκριμένο ζήτημα αποτελεί μια σαφή έκφραση του τρόπου με τον οποίο η διεθνής συγκυρία επηρεάζει εθνικές πολιτικές, οι οποίες στη συνέχεια λαμβάνουν τη μορφή ιδεολογικού αφηγήματος: μέσα από την ιστορική έρευνα. Το βιβλίο συγκεκριμενοποιεί επομένως τα σημεία επαφής της συνολικής ιστορίας με τις εθνικές ιστορίες και διερευνά τις σχετικές αλληλεπιδράσεις και τις διαφορές σε κλίμακα ανάλυσης.
Υπό το βάρος της απομάκρυνσης από τη Μεγάλη Ιδέα αναπτύχθηκε ένας νέος ρόλος του κράτους και η εθνική ταυτότητα στον Μεσοπόλεμο μεταλλάχθηκε. Αυτή η μεταστροφή αποτυπώνεται και στα κάθε είδους εμβλήματα, σε νομίσματα, παράσημα ή μετάλλια: στις απεικονίσεις δηλαδή συμβόλων τα οποία εν δυνάμει θα «εικονογραφούσαν» τους νέους εκσυγχρονιστικούς και πολιτειακούς στόχους, μεταφέροντάς τους σε μεγάλα στρώματα του πληθυσμού. Κατά συνέπεια στα νομίσματα και μετάλλια του Μεσοπολέμου αξιοποιούνται σύμβολα με αναφορές στην καποδιστριακή περίοδο και την αρχαιοελληνική παράδοση, ιδωμένα μέσα από τους συμβολισμούς που απέκτησαν μέσω της αξιοποίησής τους από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Ο φοίνικας, συνδεδεμένος με την καποδιστριακή περίοδο, συμβολίζει ένα πολίτευμα (τη μεσοπολεμική Ελληνική Δημοκρατία) και ένα κράτος που ελπίζει να ανακάμψει από τις στάχτες της καταστροφής και επιδιώκει να ανασυγκροτηθεί στο πλαίσιο του επιχειρούμενου οικονομικού και κοινωνικού εκσυγχρονισμού. Το ιδιαίτερα διαδεδομένο κατά τον Μεσοπόλεμο σύμβολο της Αθηνάς συνδέεται τόσο με την αρχαιοελληνική παράδοση της Αθήνας ως κοιτίδας της δημοκρατίας, όσο και με τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Με αυτόν τον τρόπο υποτάσσεται σε συγκεκριμένη κοσμοθέαση και εντάσσεται σε έναν ιδεολογικά φορτισμένο πολιτικό λόγο συνδεδεμένο με την αβασίλευτη δημοκρατία, γύρω από την οποία επιχειρείται η διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας αλλά και η εγκαθίδρυση ενός συστήματος αξιών και ενός συνεκτικού τύπου πολιτισμού, στραμμένου προς τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Πρόκειται για μια αξιοποίηση παραδόσεων μέσα από ανάδειξη συμβόλων προγενέστερων εποχών, αλλά με επικαιροποιημένη λειτουργικότητα.
Το βιβλίο είναι αποτέλεσμα της ιδιαίτερα υψηλής, θεωρητικής, ιστορικής συγκρότησης της συγγραφέως και σε αυτό αξιοποιούνται ευρύτατα δεδομένα τα οποία συναρμόζονται σε συνάρτηση με τις ιστορικές πυκνώσεις και τα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά δεδομένα. Κατά συνέπεια μας δίνεται η δυνατότητα να προβούμε στους ανάλογους συσχετισμούς και να αναβαθμίσουμε την αυτογνωσία μας, καθότι μάλιστα διαθέτουμε πλέον την εμπειρία του εορτασμού των διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση του 1821.
* Ο κ. Αντώνης Α. Αντωνίου είναι οικονομολόγος, διδάκτωρ Οικονομικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Paris 1 Sorbonne και διδάσκει στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
