Δεν τον γνώριζα, δεν θα το κρύψω. Η αφίσα ενός κοριτσιού με μελαγχολικό, διαπεραστικό βλέμμα, σε πολλούς σταθμούς του μετρό της Βιέννης, τράβηξε την προσοχή μου: «Yoshimoto Nara, My little words» (Γιοσιτόμο Νάρα, Οι μικρές μου λέξεις), αναδρομική έκθεση και μάλιστα η πρώτη στην Ευρώπη έπειτα από δέκα και πλέον χρόνια, στο Albertina Modern, ένα από τα σημαντικότερα και παλαιότερα μουσεία της Βιέννης. Αποφάσισα να τη δω, να ακολουθήσω τη διαδρομή του από τη μεταπολεμική Ιαπωνία –με το τραύμα της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι ακόμη χέον– μέχρι τις μεγαλύτερες γκαλερί του κόσμου, να εξερευνήσω το εικαστικό του σύμπαν, να μάθω, τελικά, τις «μικρές λέξεις» του…
Γεννήθηκε το 1959 στην πόλη Αομόρι. Οι γονείς του και οι μεγαλύτεροι αδελφοί του, λόγω της δουλειάς και των σπουδών τους αντιστοίχως, έλειπαν πολλές ώρες από το σπίτι κι εκείνος είχε παρέα τα κόμικς του, έναν αδέσποτο γάτο, τον Τσάκο, και τον ραδιοφωνικό σταθμό της αμερικανικής βάσης που βρισκόταν στην περιοχή. Η αγάπη του για την κάντρι και ροκ μουσική έχει ρίζες σ’ εκείνα τα μοναχικά χρόνια. Ομως «η μοναξιά είναι η πιο πολύτιμη πρώτη ύλη για την τέχνη», όπως έχει πει ο ίδιος. Σε ηλικία οκτώ ετών, σχεδόν ταυτόχρονα με το πρώτο του δισκάκι αγόρασε και το πρώτο του μπλοκ ζωγραφικής. Τα τραγούδια γίνονταν κάθε μέρα «παράθυρα» σε έναν νέο, συναρπαστικό κόσμο. Χωρίς να καταλαβαίνει τους στίχους, έβλεπε τα εξώφυλλα και έπλαθε στο χαρτί τις δικές τους ιστορίες, τις δικές του λέξεις.
Στις αίθουσες του Albertina Modern ο επισκέπτης θα ακούσει αρκετές από εκείνες τις φωνές που έπαιξαν ρόλο στη διαμόρφωση του καλλιτεχνικού ιδιώματος του Γιοσιτόμο Νάρα: από τον Ντόνοβαν («Universal soldier»), την Τζόνι Μίτσελ («Both sides now») και τη Φρανσουάζ Αρντί («Let it be me») μέχρι τον Μπάρι ΜακΓκουάιρ («Eve of destruction»), τον Τζιν Κλαρκ («Hangman») και την Κάρεν Ντάλτον («Something on your mind»). Αυτές οι «φιλίες» του δεν έχουν ξεθωριάσει με τον χρόνο: κάθε απόγευμα (τότε προτιμά να δουλεύει), μόλις μπει στο ατελιέ του, επιλέγει τη λίστα των τραγουδιών που θα τον συντροφεύσουν τις επόμενες ώρες.
Τα ατίθασα κορίτσια του
Στην εφηβεία ο Νάρα έφυγε για το Τόκιο, για να σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο Τεχνών Aichi. Κι από εκεί βρέθηκε στη φημισμένη Ακαδημία Τεχνών του Ντίσελντορφ, όπου άρχισε να ενσωματώνει, εκτός από την ιαπωνική (τα manga και τα anime) και την αμερικανική, και την ευρωπαϊκή ποπ κουλτούρα στο έργο του. Δώδεκα χρόνια έμεινε στη Γερμανία. Τα κορίτσια του, οι πρωταγωνίστριες για τις επόμενες δεκαετίες στη δημιουργία του, άρχισαν να «γεννιούνται» τότε: σε κοιτάζουν βλοσυρά, σχεδόν απειλητικά, έχουν δυσανάλογα μεγάλα για το σώμα τους κεφάλια, κρατούν μαχαίρια, τσιγάρα, πυρσούς, κιθάρες. Αμφισβητούν την καθεστηκυία τάξη, αψηφούν τον κόσμο των ενηλίκων και, κατά κάποιο τρόπο, αρνούνται τη δική τους ενηλικίωση, εκφράζουν τις απόψεις και τα συναισθήματά τους με ειλικρίνεια και αυθεντικότητα. Μισούν τον πόλεμο, την υποκρισία και τον καθωσπρεπισμό, αγαπούν τη μουσική, τα ζώα, τη διασκέδαση. Ακόμη κι όταν τα χέρια τους κρύβονται μέσα στα μακριά μανίκια τους, είναι σαν να βλέπεις τις σφιγμένες γροθιές τους.
«Η μοναξιά είναι η πιο πολύτιμη πρώτη ύλη για την τέχνη», επισημαίνει ο καλλιτέχνης, που ξεκίνησε να ζωγραφίζει με έμπνευση από τη μουσική.
Σε αυτά τα ατίθασα κορίτσια ο Ιάπωνας εικαστικός ουσιαστικά χρωστάει τη ραγδαία άνοδό του στο χρηματιστήριο της τέχνης. Ηδη από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 είναι περιζήτητα. Ο ίδιος, πάντως, άρχισε να αισθάνεται εγκλωβισμένος στην ίδια του την επιτυχία. Αναζητώντας νέους τρόπους έκφρασης ξεκίνησε να φτιάχνει μικρά σπιτάκια-ατελιέ, όπως αυτό που εκτίθεται στη Βιέννη. Σε αυτά χωρούν δεκάδες αντικείμενα που περιγράφουν ουσιαστικά τον ίδιο, τις καταβολές του, τις επιρροές και τις συνήθειές του: η αγαπημένη του κούπα και μια συσκευασία του καφέ που προτιμά, μια φωτογραφία του αυτοκράτορα της Ιαπωνίας Χιροχίτο, ζωάκια από πορσελάνη, μια παλιά τηλεόραση, περιοδικά και δίσκοι, λούτρινα ζωάκια και παιχνίδια, πάνινα λουλούδια, πολύχρωμα μολύβια και μπογιές, χαρτιά με σκίτσα και ζωγραφιές, κάποια ημιτελή.
Πλάθοντας τον θρήνο
Μετά τον τρομακτικό σεισμό των 9 Ρίχτερ στις 11 Μαρτίου του 2011 στην Ιαπωνία και τους χιλιάδες νεκρούς από το τσουνάμι και το πυρηνικό ατύχημα στη Φουκουσίμα, ο Γιοσιτόμο Νάρα σταμάτησε να ζωγραφίζει. Δεν μπορούσε να διαχειριστεί το αίσθημα της απώλειας ούτε να σκεφτεί με ποιον τρόπο αυτό που κάνει θα ήταν χρήσιμο στη βαριά λαβωμένη χώρα του. «Η δύναμή μου είχε χαθεί», έλεγε. Σταδιακά επανήλθε, με εκπαιδευτικά προγράμματα στα σχολεία για παιδιά και μια προσθήκη στο ρεπερτόριό του: μεγάλα αγάλματα από πηλό (και αργότερα από μπρούντζο), με μορφές σκυφτές που θρηνούν… «Αισθάνθηκα την ανάγκη κάτι να αγγίξω και να “ζυμώσω”, να σκεφτώ, στην πραγματικότητα, με τα χέρια μου. Υποθέτω ότι ήθελα να επικοινωνήσω ξανά με την παιδική μου μνήμη. Ως παιδί έπαιζα με τον πηλό, αυτή ήταν η πρώτη μου εμπειρία χειροτεχνίας. Μέσω αυτής της διαδικασίας κατάφερα να ανακτήσω το ενδιαφέρον μου για τη ζωγραφική».
Η έκθεση στο Albertina Modern δεν είναι απλώς ευκαιρία γνωριμίας με έναν από τους πιο επιδραστικούς σύγχρονους καλλιτέχνες – πολλοί χαρακτηρίζουν τον Νάρα ως «Ιάπωνα Κιθ Χάρινγκ». Είναι και βαθιά συγκινητική. Ιδιαίτερα αν σκύψει κανείς πάνω στα πρώιμα, πιο «ταπεινά» έργα του, αυτά που φιλοτέχνησε σε κιτρινισμένες πια σελίδες τετραδίων, φακέλους, χαρτόνια από κούτες και κομμάτια ξύλου. «Σας ενδιαφέρει η δόξα και η υστεροφημία σας;» τον ρώτησαν κάποτε σε μια συνέντευξή του. «Τι σημαίνει δόξα και υστεροφημία;» απάντησε εκείνος. «Νομίζω ότι τα πιο σημαντικά πράγματα στη ζωή είναι αυτά που δεν μπορούμε να ονομάσουμε ή να χαρακτηρίσουμε. Αν δει κανείς την ιστορία της ανθρωπότητας και της τέχνης, αυτά που κάνουμε στα εβδομήντα ή ογδόντα χρόνια που ζούμε δεν είναι καμιά σπουδαία υπόθεση. Δεν έχω καμία φιλοδοξία να δω το όνομά μου δίπλα σ’ εκείνα του Πικάσο ή του Ματίς. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν εύχομαι ένα ή δύο δυνατά έργα μου να επιβιώσουν, ως επιστέγασμα μιας μακράς και γόνιμης καριέρας. Ενα είναι σίγουρο: αν πέθαινα ξαφνικά αυτή τη στιγμή, δεν θα μετάνιωνα για τίποτα από όσα έχω κάνει…».
Albertina Modern, Βιέννη, μέχρι την 1η Νοεμβρίου.
