To 1923 η Κοινωνία των Εθνών διορίζει τον πρέσβη των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Χένρι Μοργκεντάου, ως πρόεδρο της Αποκατάστασης Προσφύγων στην Ελλάδα. «Εφτασα στην προκυμαία της Θεσσαλονίκης και αντίκρισα 7.000 ανθρώπους σε ένα καράβι με χωρητικότητα 2.000 επιβατών. Ηταν στοιβαγμένοι σαν σαρδέλες στο κατάστρωμα. Επλεαν στη θάλασσα για τέσσερις ημέρες. Δεν υπήρχε χώρος να ξαπλώσουν, ούτε φαγητό για να φάνε…».
Ενας στόλος από 200 σχεδόν κατάφορτα πλοία θα έφτανε λίγο αργότερα, συνεχίζει την αφήγηση ο Αμερικανός διπλωμάτης στο βιβλίο του «I was sent to Athens», που κυκλοφόρησε το 1929. Συγκλονισμένος από το θέαμα, διαπιστώνει πως δεν υπάρχει περιθώριο λάθους. Μια ενδεχόμενη αποτυχία θα οδηγούσε σε ακόμα μεγαλύτερη ανθρώπινη δυστυχία και πόνο. «Αν τα χρήματα (για βοήθεια) δεν μπορούσαν να βρεθούν στην Ελλάδα, θα έπρεπε να αναζητηθούν στην Ευρώπη, αν όχι ούτε και εκεί, τότε σίγουρα στην Αμερική. Η αποστολή μας ήταν μια εκστρατεία πίστης – έπρεπε να πιστέψουμε ότι θα υπάρξει ένας τρόπος να ανακουφίσουμε αυτή τη στρατιά των θλιμμένων».
Ο Χένρι Μοργκεντάου είναι μόνο ένα από τα κεντρικά πρόσωπα πίσω από ανθρωπιστικούς φορείς –οργανισμούς, εκπαιδευτικά ιδρύματα και επιτροπές– που συνδέθηκαν με το προσφυγικό ζήτημα και συνεισέφεραν με γνώσεις και οικονομικούς πόρους στην ανασυγκρότηση της Ελλάδας μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Καταστροφή του ’22.
«Οταν σκύβεις πάνω σε ένα αρχείο, ακούς ιστορίες, ανακαλύπτεις τα πρόσωπα πίσω από τα γεγονότα αλλά και τις σχέσεις ανθρώπων που τους συνέδεσαν παρόμοιες ιδέες και σκοποί», εξηγεί η Μαρία Γεωργοπούλου, διευθύντρια της Γενναδείου Βιβλιοθήκης στην Αθήνα και συνεπιμελήτρια μαζί με την Ελευθερία Δαλέζιου και τη Ναταλία Βογκέικωφ- Brogan της έκθεσης «Στο όνομα της ανθρωπιάς. Αμερικανική ανακουφιστική βοήθεια 1918-1929».
Η έκθεση, η οποία πραγματοποιείται με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από τη Συνθήκη της Λωζάννης και τη Σύμβαση Ανταλλαγής Πληθυσμών, αναδεικνύει μέσα από φωτογραφικά τεκμήρια, κονκάρδες, επιστολές, σπάνιες εκδόσεις, ταινίες μικρού μήκους, αφίσες και χειροτεχνήματα από τις Συλλογές της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών και άλλα ιδρύματα, όλες τις πτυχές της πολύτιμης αρωγής που πρόσφεραν οι Αμερικανοί στην Ελλάδα σε μια κρίσιμη περίοδο της σύγχρονης ιστορίας της.
«Είναι μια σελίδα του πρόσφατου παρελθόντος μας που δεν γνωρίζουμε καλά, μολονότι οι πρωτοβουλίες των Αμερικανών ήταν πολύπλευρες και με ισχυρό αντίκτυπο ακόμα και στη σημερινή ζωή», αναφέρει η κ. Γεωργοπούλου. Πράγματι, με όποιες ενστάσεις και αν έχει κανείς κοιτάζοντας πίσω, πρέπει να ομολογήσει πως η αμερικανική συνδρομή δεν λειτούργησε μόνο πυροσβεστικά, δεν εξαντλήθηκε δηλαδή σε εράνους και καμπάνιες, αλλά αφορούσε έργα μακράς πνοής τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην απασχόληση και την υγειονομική περίθαλψη.
Η εκθεσιακή αφήγηση ξεκινάει με τη διαφημιστική εκστρατεία 30 εκατομμυρίων δολαρίων που οργάνωσαν οι Αμερικανοί το 1917 για να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώμη για τους Αρμένιους, τους Ελληνες και τους Σύρους, περιλαμβάνει την έλευση του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα το 1918-1919, αλλά και μιλάει για τα νοσοκομεία των Αμερικανίδων Κυριών που στήθηκαν στην Κοκκινιά και τη Θεσσαλονίκη.
«Ο άνθρωπος που μας πρόσφερε τα χρήματα για να υλοποιήσουμε την έκθεση, ο Ντίνο Μακρυκώστας από το Κονέκτικατ, έχει γεννηθεί στο νοσοκομείο της Κοκκινιάς. Οταν τον προσκαλέσαμε να δει το αρχείο, συγκινημένος ανέφερε πως η μητέρα του είχε χάσει πολλά παιδιά πριν από εκείνον και πως χάρη και στο νοσοκομείο είχε καταφέρει να έρθει στη ζωή», σημειώνει η κ. Γεωργοπούλου.
Φωτογραφίες, επιστολές, εκδόσεις, φιλμ και άλλα ντοκουμέντα αποτυπώνουν τις πτυχές της αμερικανικής αρωγής προς την Ελλάδα.
Η ανθρωπιστική δράση επεκτείνεται στη δημιουργία σχολείων στους καταυλισμούς των προσφύγων, την ίδρυση ορφανοτροφείων στη Σύρο, στην Κόρινθο και την Αθήνα, αλλά και στη δημιουργία λοιμοκαθαρτηρίου στη Μακρόνησο προκειμένου να καταπολεμηθεί o τύφος και άλλες μολυσματικές ασθένειες. Σε μια επίσης σημαντική ενότητα ανακαλύπτουμε τις βιοτεχνίες που ξεκίνησε η Επιτροπή Περίθαλψης της Εγγύς Ανατολής (Near East Relief) με σκοπό να οπλίσει τους πρόσφυγες με μέσα και πόρους ώστε να γίνουν αυτάρκεις. Τα εργαστήρια αυτά (Νear East Industries) που απασχολούσαν αποκλειστικά γυναικείο εργατικό δυναμικό, παρήγαν κεντήματα, υφαντές τσάντες και μικρές κούκλες και αποδείχθηκαν εξαιρετικά επικερδή. Μόνο το 1928, με την οικονομία σε ύφεση, σημειώθηκαν εισπράξεις πάνω από 130.000 δολάρια στην αμερικανική αγορά. Το επιχειρηματικό πνεύμα ήταν μόνο μια έκφανση του φιλελευθερισμού που έφεραν οι Αμερικανοί στην Ελλάδα.
Το στοιχείο αυτό αποτυπώνεται βέβαια ακόμα πιο πειστικά στα σχολεία που εγκατέστησαν σε ελληνικό έδαφος. Η έκθεση επικεντρώνεται σε 3 μεγάλα εκπαιδευτικά ιδρύματα: το Αμερικανικό Κολλέγιο Θηλέων (σήμερα Pierce) που μεταφέρθηκε στο Παλαιό Φάληρο από τη Σμύρνη που ήταν η πρώτη του έδρα, το Κολλέγιο Ανατόλια που ιδρύθηκε το 1886 στη Μερζιφούντα της Μικράς Ασίας και την Αμερικανική Γεωργική Σχολή.
«Ολα ήταν σχολεία με ρίζες σε ιεραποστολικές δράσεις, στην Ελλάδα όμως μετεξελίχθηκαν, άφησαν στην άκρη τον προτεσταντισμό και μπόλιασαν το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα με τις ιδέες των liberal art colleges. Ηταν πρότυπα εκπαιδευτήρια, που ξέφευγαν από τους παραδοσιακούς τρόπους μετάδοσης της γνώσης. Πάρτε για παράδειγμα αυτήν τη φωτογραφία με τα κορίτσια από το Αμερικανικό Κολλέγιο Θηλέων που κοιτούν μέσα από το τηλεσκόπιο. Υπήρχε μια τρομερή ώθηση των γυναικών στις θετικές επιστήμες», υποστηρίζει η διευθύντρια της Γενναδείου Βιβλιοθήκης. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στήριξε την εκπαιδευτική αυτή προσπάθεια και προσπάθησε να περάσει νόμους για να τα αναγνωρίσει το υπουργείο Παιδείας.
«Τα σχολεία αυτά είχαν ιδιαίτερη απήχηση ίσως και γιατί συμβάδιζαν με τις ανατροπές που σημάδεψαν όλη τη δεκαετία του ’20», προσθέτει η επιμελήτρια. Μια ακόμα ενδιαφέρουσα πτυχή για την κ. Γεωργοπούλου είναι πως οι Αμερικανοί που δίδασκαν σε αυτά τα σχολεία ή έζησαν για χρόνια στην Ελλάδα, δημιουργώντας οικογένειες εδώ, ανέπτυξαν ιδιαίτερους δεσμούς με τη χώρα που δεν διακόπηκαν ποτέ. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του καθηγητή στο Πρίνστον και μελετητή του έργου του Καβάφη, Εντμουντ Κίλι του οποίου ο πατέρας ήταν πρόξενος στη Θεσσαλονίκη. «Δεν είναι πως μόνο εμείς απορροφούσαμε ιδέες, έμπαινε και στο δικό τους πετσί η Ελλάδα».
Εργα υποδομής
Υπάρχει μια ακόμα ενότητα που δεν εντάσσεται αμιγώς στα έργα ανθρωπιστικής βοήθειας και αφορά μεγάλα έργα υποδομής. Η κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα, η ίδρυση της αμερικανικής εταιρείας ύδρευσης ΟΥΛΕΝ, τα αποστραγγιστικά έργα στην κοιλάδα της Δράμας και του Στρυμόνα (όπου και αποκαλύφθηκε ο Λέοντας της Αμφίπολης) αποτυπώνουν μια ευρύτερη έγνοια για τη δημόσια υγιεινή και την ευημερία του συνόλου του πληθυσμού.
Από 17/10/2023 έως 18/02/2024,
http://www.ascsa.edu.gr.
