«Την έλεγαν “Η κυρία Πι και Φι”, γιατί είχε πάντοτε κέφι για δουλειά, για ταξίδια, για διασκέδαση», λέει η Ξένια Καλογεροπούλου για τη μητέρα της, Ιρα Οικονομίδου (1909-1997). «Ιρα με γιώτα», διευκρινίζει, «επειδή ήταν κατά τα τρία τέταρτα Ρωσίδα και ονομαζόταν Ιρίνα». Η ζωντάνια των αναμνήσεων της Ξένιας Καλογεροπούλου, ο τρόπος που περιγράφει τον χαρακτήρα της μητέρας της, αλλά και η περιπετειώδης ζωή της, την κάνει να μοιάζει με ηρωίδα ενός από τα θεατρικά έργα της κόρης της. Ηταν όμως πραγματική και γόνος μιας εύπορης οικογένειας εμιγκρέδων από την Αγία Πετρούπολη που έφτασε στην Ελλάδα με το ξέσπασμα της Ρωσικής Επανάστασης έχοντας χάσει τα πάντα. Η Ιρα, ωστόσο, ήθελε να γίνει ζωγράφος, και το πέτυχε. Μπήκε στη Σχολή Καλών Τεχνών γύρω στο 1930 και υπήρξε μαθήτρια του Κωνσταντίνου Παρθένη, ο οποίος «την είχε περί πολλού», τονίζει η κ. Καλογεροπούλου.
Την αφορμή γι’ αυτήν την αποκλειστική συνομιλία μαζί της μάς έδωσε η μεγάλη σπονδυλωτή έκθεση του Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας Δήμου Αθηναίων (ΟΠΑΝΔΑ) με τίτλο «Στη σκιά», που είναι αφιερωμένη στις «υποφωτισμένες» Ελληνίδες καλλιτέχνιδες του 20ού αιώνα με έργα της συλλογής της Πινακοθήκης Δήμου Αθηναίων. Η έκθεση χωρίζεται σε τρεις μεγάλες ενότητες και όταν ολοκληρωθεί, στα τέλη του 2024, θα έχει παρουσιάσει έργα από συνολικά 120 ζωγράφους και γλύπτριες γεννημένες μεταξύ των ετών 1871 και 1941.
Το πρώτο μέρος του εκθεσιακού τριπτύχου περιλαμβάνει έργα από καλλιτέχνιδες οι οποίες γεννήθηκαν μεταξύ 1871 και 1910. Εδώ συναντάμε τις πρωτοπόρους που έδρασαν το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, «εκείνες που έβαλαν την πλάτη τους και πάνω τους βαδίσαμε εμείς», μας λέει χαρακτηριστικά η εικαστικός Ρένα Παπασπύρου, τα έργα της οποίας θα δούμε στο τρίτο μέρος της «Σκιάς». Τα μεγάλα ονόματα της έκθεσης είναι αναμφισβήτητα η Θάλεια Φλωρά-Καραβία και η Σοφία Λασκαρίδου, έργα των οποίων βρίσκονται σε σημαντικές δημόσιες συλλογές. Επίσης το 1980 η Εθνική Πινακοθήκη διοργάνωσε αναδρομική έκθεση της Αγλαΐας Παπά και μάλιστα όσο η ίδια ήταν ακόμη εν ζωή. Υπάρχουν και άλλα ονόματα που μας είναι λιγότερα ή περισσότερο γνωστά, αλλά οι πιο πολλές παραμένουν άγνωστες. Σε εκείνες τις δυναμικές, πεισματάρες για τα ήθη της εποχής αλλά και προνομιούχες γυναίκες –συνήθως η κοινωνική τους θέση συνέβαλε ώστε να μπορέσουν να υλοποιήσουν τα καλλιτεχνικά τους όνειρα– ανήκε και η Ιρα Οικονομίδου.
Εργα της Ιρας Οικονομίδου και άλλων 119 πρωτοπόρων Ελληνίδων εικαστικών του 20ού αιώνα θα παρουσιαστούν στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων.
«Στην πρώτη ατομική της έκθεση, τα έργα τοποθέτησε ο Κωνσταντίνος Παρθένης», λέει η κ. Καλογεροπούλου. «Υστερα όμως έμπλεξε με τον πατέρα μου και ξέχασε τα “Παρθενικά”, μεσολάβησε και ο πόλεμος». Μετά τον χωρισμό του ζευγαριού, το 1948, άρχισε και πάλι να ζωγραφίζει, ενώ παράλληλα δίδασκε τεχνικά σε ιδιωτικό σχολείο. «Υπολογίζαμε όμως πολύ στα έσοδα των εκθέσεών της, και θυμάμαι ότι, κοριτσάκι, προσπαθούσα να πείσω τους επισκέπτες της έκθεσης να αγοράσουν τους μεγαλύτερους πίνακες επειδή ήταν ακριβότεροι», συμπληρώνει. Η Ιρα Οικονομίδου βιοπορίστηκε σε ένα βαθμό από τη ζωγραφική της, και ως δεινή προσωπογράφος έπαιρνε παραγγελίες για πορτρέτα. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες προσωπογραφίες της είναι το ολόσωμο πορτρέτο του ηθοποιού Αντώνη Γιαννίδη, το οποίο δώρισε η Ξένια Καλογεροπούλου στο Θεατρικό Μουσείο.
Η έκθεση προφανώς συνεισφέρει στην ορατότητα και αναγνώριση αυτών των καλλιτέχνιδων, πολλές από τις οποίες είναι σήμερα άγνωστες ή λησμονημένες, «δίνοντας στο ευρύ κοινό και στους μελετητές την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με “το άλλο του πράγματος”, για να θυμηθούμε την τεχνοκριτικό και ποιήτρια Ελένη Βακαλό, η οποία μέσα από τη στήλη της στα “Νέα” έγραψε για τις περισσότερες από αυτές τις καλλιτέχνιδες, τις υποστήριξε και τις ενθάρρυνε με τον λόγο της», σχολιάζουν οι επιμελητές, ο ιστορικός τέχνης και επιμελητής εκθέσεων και δράσεων του ΟΠΑΝΔΑ Χριστόφορος Μαρίνος και η Κάλλη Πετροχείλου, εικαστικός και έφορος της Πινακοθήκης Δήμου Αθηναίων. Χρειάστηκαν μήνες δουλειάς και ενδελεχής έρευνα για να βρεθούν και να τεκμηριωθούν τα βιογραφικά στοιχεία για τις καλλιτέχνιδες του πρώτου μέρους αυτής της έκθεσης, η οποία όταν ολοκληρωθεί θα καλύψει το μουσειακό κενό που δημιουργούσε η απουσία των γυναικών από τη νεοελληνική ιστορία της τέχνης. Πολλά έργα της πρώτης ενότητας εκτίθενται για πρώτη φορά μετά την αγορά τους από τον Δήμο Αθηναίων, συνεπώς υπήρξε καθοριστική η συμβολή του συντηρητή έργων τέχνης της Πινακοθήκης Κώστα Νικάκη – ειδικά στο ψηφιδωτό της ψηφιδογράφου Ελλης Βοΐλα. Το όλο εγχείρημα έχει την υποστήριξη του δημάρχου Αθηναίων Κώστα Μπακογιάννη και της προέδρου του ΟΠΑΝΔΑ, Νίκης Αραμπατζή.
Η έκθεση «Στη σκιά» θα διαρκέσει έως τις 26 Νοεμβρίου.
