Στην στενή πόρτα, οι δύο νεαροί ερμηνευτές –ένα αγόρι κι ένα κορίτσι–, απαθείς, στέκονται γυμνοί με την πλάτη ακουμπισμένη στον τοίχο. Το πέρασμα είναι τόσο στενό, ώστε κανείς δεν μπορεί να το διασχίσει χωρίς να στριμωχτεί ανάμεσά τους, και με αυτόν τον τρόπο να επιλέξει ποιο από αυτά τα δύο σώματα θα αντιμετωπίσει.
Κάποιοι από όσους στεκόμαστε μπροστά σε αυτή την ανθρώπινη «πύλη» γνωρίζουμε το έργο «Imponderabilia» της Μαρίνας Αμπράμοβιτς από ασπρόμαυρες φωτογραφίες της δεκαετίας του 1970. Εχοντας μόλις περάσει ανάμεσά τους προσπαθώ να επεξεργαστώ στο μυαλό μου την εμπειρία. Νιώθω ταραχή, διστάζω, ανησυχώ μήπως τα φθινοπωρινά ρούχα μου είναι σκληρά για το γυμνό δέρμα των περφόρμερ. Παράλληλα, παρακολουθώ τους άλλους επισκέπτες. Λίγοι περνούν με φόρα, σαν να είναι παιχνίδι. Οι περισσότεροι –άνδρες και γυναίκες– προτιμούν να στρέψουν το σώμα προς τη γυμνή γυναίκα. Κάποιοι γελούν αμήχανα, μία κοπέλα περνώντας μονολογεί «Πόσο μαλακά είναι!», και αρκετοί προτιμούν να μην μπουν στη διαδικασία, σημάδι των ευαίσθητων διαπροσωπικών σχέσεων του καιρού μας.
Το «Imponderabilia» παρουσιάστηκε για πρώτη φορά τον Ιούνιο του 1977 από την Αμπράμοβιτς και τον Γερμανό καλλιτέχνη και σύντροφό της Oυλάι στην Galleria Comunale d’ Arte Moderna στην Μπολόνια. Οι δυο τους στάθηκαν γυμνοί στην είσοδο της Galleria, έτσι ώστε οι επισκέπτες ήταν υποχρεωμένοι να περάσουν ανάμεσα για να μπουν στο κτίριο. Επειτα από τρεις ώρες η αστυνομία έφτασε και διέκοψε την περφόρμανς.
Στην αίθουσα της Βασιλικής Ακαδημίας Τεχνών (Royal Academy of Arts) του Λονδίνου που σήμερα φιλοξενεί την αναβίωση του έργου –σε τακτές ώρες κάθε μέρα με ερμηνευτές εκπαιδευμένους από την Αμπράμοβιτς–, η πράξη είναι λιγότερο προκλητική, αλλά η αμηχανία του κοινού ίσως μεγαλύτερη. Το πρωτότυπο έργο ανάγκαζε όποιον περνούσε αυτό το κατώφλι να πλησιάσει άβολα τα γεννητικά όργανα των καλλιτεχνών. Η αίθουσα όμως διαθέτει και μια εναλλακτική διαδρομή –ένα πλαϊνό πέρασμα– που μπορεί να χρησιμοποιήσει όποιος δεν θέλει να μπει σε τέτοια διλήμματα.
Είναι βέβαιο ότι η απουσία της Αμπράμοβιτς από αυτά τα εμβληματικά έργα-παραστάσεις που ταυτίζονταν στην πραγματικότητα με την ύπαρξή της, στερεί ένα μέρος από τη δύναμή τους, την αύρα που είχε η παρουσία της, κάτι πηγαίο, άγριο και πρωτόγονα ζωικό. Ωστόσο η πρώτη μεγάλη ατομική έκθεση στο Λονδίνο, που επικεντρώνεται στη δουλειά της διεθνώς αναγνωρισμένης Σέρβας καλλιτέχνιδος –παραδόξως είναι επίσης η πρώτη ατομική έκθεση γυναίκας εικαστικού στις κεντρικές αίθουσες της Βασιλικής Ακαδημίας–, αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα εικαστικά γεγονότα της φετινής σεζόν. Δικαίως, αφού διασχίζοντας τις αίθουσες υπάρχουν πολλές στιγμές στις οποίες νιώθουμε ότι ζωντανεύει μια τέχνη ουσιώδης κι ανατρεπτική, μολονότι η καλλιτέχνις είναι παρούσα μόνον μέσω των βίντεο και των φωτογραφιών που τεκμηριώνουν τις ιστορικές της παραστάσεις.
Σε μια καριέρα που εκτείνεται σε περισσότερες από πέντε δεκαετίες, η Αμπράμοβιτς ώθησε την περφόρμανς από το πειραματικό ξεκίνημα στις αρχές της δεκαετίας του ’70 στο mainstream και το ευρύ κοινό. Σήμερα το μικρό κορίτσι που γεννήθηκε στο Βελιγράδι, πρωτεύουσα της τότε Γιουγκοσλαβίας, στις 30 Νοεμβρίου 1946, κόρη παρτιζάνων κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, είναι πλέον 76 ετών και από διάσημη παρουσία στον κόσμο της τέχνης έχει μεταμορφωθεί σε μια διεθνή εικόνα-σύμβολο.
Αλληλεπίδραση
Το σημείο καμπής στην πορεία της υπήρξε η αναδρομική της έκθεση το 2010 στο MoMA της Νέας Υόρκης, που δέχτηκε χιλιάδες επισκέπτες μεταξύ αυτών τον Λου Ριντ και τη Lady Gaga. Το κοινό έκανε ουρές καθημερινά για να μπει και να φτάσει στη λευκή στοά με το λιτό ξύλινο τραπέζι και τις δύο καρέκλες, να καθίσει απέναντι στην Αμπράμοβιτς και να επικοινωνήσει μαζί της όχι με λόγια ή χειρονομίες, αλλά κοιτάζοντάς την βαθιά στα μάτια.
Και στο Λονδίνο η έκθεση ανοίγει με τη συμμετοχή του κοινού, με δύο έργα στα οποία η Αμπράμοβιτς αλληλεπιδρούσε άμεσα με τους θεατές: από τη βία του «Rhythm 0» που δοκιμάζει τα όρια αντοχής του ανθρώπινου σώματος –ήταν η πρώτης της περφόρμανς με την οποία, όπως είπε η ίδια, βρήκε το εκφραστικό μέσο της– έως τη σιωπή του «The Artist is Present» έχουν μεσολαβήσει 36 χρόνια. Η παρουσία και των δύο στο ξεκίνημα της έκθεσης καταδεικνύει την ανάπτυξη της πρακτικής της.
Στη συνέχεια, η ενότητα «The Communist Body» προβάλλει την καταγωγή της Αμπράμοβιτς και τον τρόπο με τον οποίο τα κομμουνιστικά ιδεώδη, που βιώθηκαν κοινωνικά αλλά και προσωπικά, επηρέασαν τη δουλειά της. Η καλλιτέχνις έχει μιλήσει για την «μπαρόκ» σκέψη των Βαλκανίων αναφερόμενη στις δραματικές ακρότητες έκφρασης και συναισθήματος αυτού του τόπου, καθώς και τις μεταφυσικές ανησυχίες που αναμειγνύονται με αρχετυπικούς μύθους, σε μια περιοχή που έχει βιώσει ούτως ή άλλως σκληρά τις στροφές της ιστορίας.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον για όποιον θέλει να ανιχνεύσει την ουσία και την πορεία της σχέσης ενός ζευγαριού έχει η ενότητα «Absence of the Body», που εστιάζει στη διάλυση της σχέσης της Αμπράμοβιτς με τον σύντροφό της Ουλάι και περιλαμβάνει το περίφημο «The Lovers, Great Wall Walk» (1988), έναν τελετουργικό χωρισμό όπου οι καλλιτέχνες περπάτησαν για 90 ημέρες στο Σινικό Τείχος της Κίνας από αντίθετα άκρα για να συναντηθούν ελάχιστα πριν ακολουθήσουν χωριστούς δρόμους. Κατά τη διάρκεια της πορείας στο Σινικό Τείχος, η Αμπράμοβιτς γοητεύτηκε από τη μυθολογία του, το γεγονός ότι χτίστηκε κατά μήκος των ενεργειακών γραμμών της γης και άρχισε να μελετά την κινεζική και θιβετιανή ιατρική. Αυτό οδήγησε σε μια σειρά από «Transitory Objects», με τα οποία η καλλιτέχνις προσπάθησε να δώσει μορφή στις ενεργειακές ροές της φύσης. Οι επιφάνειες των αντικειμένων γυαλίζονται με τη χρήση, μαρτυρώντας το πέρασμα των σωμάτων στον χρόνο.
Ας παραδεχθούμε ότι κάποια από τα πιο πρόσφατα έργα της έκθεσης, όπως για παράδειγμα το απολύτως new age «Portal» (2022), το πλαίσιο μιας πόρτας εξοπλισμένο με φωτισμένους κρυστάλλους, είναι ιδανικά για φωτογραφίες σέλφι, κάτι που πραγματικά συμβαίνει διαρκώς. Ας πούμε επίσης ότι οι νεαροί ερμηνευτές με τα νεανικά σώματα και την ηρεμία του περφόρμερ που ψυχικά ελάχιστα εκτίθεται, αποδυναμώνουν το βίωμα μιας τέχνης που τη χαρακτήριζε η ακρότητα, ενδεχομένως το υπερβολικό θάρρος αλλά και το χιούμορ. Ομως ακόμη κι έτσι, ακόμη κι αν τα 1.500 ματωμένα κόκαλα βοοειδών που είχε στήσει σε τύμβο ως απάντηση στις εθνοτικές συγκρούσεις που ακολούθησαν τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας το 1992 δεν μπορούν να συγκριθούν με τα πλαστικά ομοιώματα του παρόντος, δεν μπορούμε να μην αναγνωρίσουμε μια καλλιτέχνιδα που μπορεί να μεταμορφωθεί από ηρωίδα-αμαζόνα σε μάρτυρα που φέρει τις αμαρτίες του κόσμου.
Σε κοινή θέα, 12 ημέρες για 24 ώρες
Καθώς η έκθεση πλησιάζει προς το τέλος της, φτάνω στην αίθουσα όπου παρουσιάζεται η παράσταση «The House with the Ocean View» (2002). Είναι η πρώτη μέρα αναβίωσης του έργου: μια τεράστια εγκατάσταση ενός σπιτιού-κελιού σε διατομή, με τρία ανοιχτά προς το κοινό δωμάτια στα οποία η περφόρμερ θα ζήσει επί 12 ημέρες, σε κοινή θέα όλο το 24ωρο. Επειτα από 12 ημέρες θα τη διαδεχθεί μία επόμενη και πάει λέγοντας μέχρι την ολοκλήρωση της έκθεσης.
Στέκομαι όρθια ανάμεσα στους θεατές –κάποιοι κάθονται σε ένα λιτό παγκάκι– και κοιτάζουμε μια γυναίκα με πορτοκαλί ολόσωμη φόρμα να κινείται ελάχιστα και σχεδόν τελετουργικά από τον ένα χώρο στον άλλο. Ξαπλώνει στον ξύλινο πάγκο, πάει στην τουαλέτα και φαντάζομαι ότι κάποια στιγμή θα κάνει το ντους της εκεί, μπροστά στους θεατές, και θα κοιμηθεί. Οι σκάλες που συνδέουν το σπίτι με το έδαφος έχουν αντί για σκαλιά, μεγάλα μαχαίρια.
Το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε από την Αμπράμοβιτς το 2002, όταν έζησε συνεχώς για 12 ημέρες σε ένα παρόμοιο «σπίτι» στην γκαλερί Sean Kelly στη Νέα Υόρκη. Η Αμπράμοβιτς νήστευε πίνοντας μόνο νερό, ενώ τελούσε μόνον τις στοιχειώδεις καθημερινές ανάγκες ενός ανθρώπου. Το κοινό κλήθηκε να την παρακολουθήσει με την προϋπόθεση ότι δεν θα μιλούσε, αλλά θα επεδίωκε έναν «ενεργειακό» διάλογο με την καλλιτέχνιδα. Η ίδια είχε πει ότι στο τέλος αυτών των ημερών μπορούσε να αντιληφθεί την αύρα των θεατών να ακτινοβολεί από τα σώματά τους. Είχε περάσει μόλις ένας χρόνος μετά την 11η Σεπτεμβρίου, και η περφόρμανς είχε μετατραπεί σε μια συλλογική αγρυπνία.
«Μαρίνα Αμπράμοβιτς», Royal Academy of Arts, έως την 1η Ιανουαρίου 2024.
