Αυτή την εποχή, γινόμαστε μάρτυρες περιστατικών άγριας βίας στη δημόσια σκηνή. Νιώθουμε σοκ, δεν αναγνωρίζουμε την πατρίδα μας. Στο φιλμ των αδελφών Κοέν που στα ελληνικά προβλήθηκε με τον τίτλο «Καμιά πατρίδα για τους μελλοθάνατους», οι άνθρωποι μιας επαρχίας γίνονται θεατές σε ένα θέατρο φρίκης, όπου μια σειρά από άγριες δολοφονίες δεν μπορούν να εξιχνιασθούν. Ποιος κάνει αυτές τις θηριωδίες; Ενα φάντασμα, απάντησε κάποιος.
Στην πρώιμη παιδική ηλικία, η μητέρα πενθεί και ονειρεύεται τους φόβους θανάτου του μωρού της. Με τη σιωπηλή εργασία του πένθους και του ονείρου στέλνει στο παρελθόν, εκεί όπου ανήκουν, τα φαντάσματα από τις προηγούμενες γενιές που ξυπνούν και συχνάζουν πάνω από την κούνια του νεογέννητου. Τα ξορκίζει, σιωπηλά μουρμουρίζει τις ευχές, διώχνει το κακό μάτι, διασκεδάζει (σκορπίζει) το κακό. Το ψυχικό έργο του ονείρου και του πένθους της μητέρας δημιουργεί μια πρώτη γραμμή άμυνας. Μετά έρχεται το οιδιπόδειο, που αποτελεί μια δεύτερη γραμμή άμυνας που οργανώνει τα πρώιμα άγχη με ταυτίσεις με τους δύο γονείς στη γόνιμη δημιουργική τους σχέση. Μετά έρχεται η λανθάνουσα φάση της ανάπτυξης, όπου ηρεμούν τα άγρια πάθη, η βία και οι αγωνίες της παιδικής ζωής. Αν δεν ζήσει το παιδί μια λανθάνουσα φάση, οι ενορμήσεις στην εφηβεία και αργότερα στη ζωή ρημάζουν το άτομο και την κοινωνία.
Εδώ και καιρό, οι ψυχαναλυτές επισημαίνουν τους κινδύνους που απορρέουν από την υποχώρηση μιας σημαντικής φάσης της ανάπτυξης, της λανθάνουσας περιόδου, που συμπίπτει περίπου χρονικά με την ηλικία που τα παιδιά πηγαίνουν στο δημοτικό σχολείο. Στο σχολείο, τα παιδιά ανακαλύπτουν ότι ανήκουν στην πρώτη τους πατρίδα έξω από την οικογένεια. Στη λανθάνουσα, πολλά παιδιά σήμερα εκτίθενται σε μεγάλες ποσότητες (τραυματικής) διέγερσης, με εύκολη πρόσβαση σε πορνό, ναρκωτικά και εκδηλώσεις άγριας βίας. Πολλά παιδιά δεν ζουν μια καλή λανθάνουσα φάση της ανάπτυξης. Με μια νοοτροπία αγέλης, τα παιδιά αυτά εύκολα παύουν να είναι αυτόνομα άτομα, υποκείμενα σκέψης, και βρίσκουν καταφύγιο στην ομαδική βία. Η αγέλη εγκρίνει πράξεις βίας που ποτέ δεν θα επέτρεπε το άτομο στον εαυτό του.
Κατάρα από το παρελθόν
Η νοοτροπία της αγέλης είναι μια ψυχοπαθητική ναρκισσιστική οργάνωση, που θριαμβεύει ως ομάδα, θυσιάζοντας ένα άτομο. Σκέφτομαι την άγρια δολοφονία ενός φιλάθλου από μια αγέλη χούλιγκαν και του επιβάτη του πλοίου, που τρία μέλη του πληρώματος τον είδαν ως λαθρεπιβάτη και τον έριξαν στη θάλασσα να πνιγεί. Βλέπουμε, δηλαδή, ξαφνικά στη δημόσια σκηνή μια κατάρα που έρχεται από το παρελθόν, μια διεγενεακή κατάρα, να αντικαθιστά τον νόμο, και η σκηνή να γεμίζει φαντάσματα, να ζητούν και να παίρνουν εκδίκηση.
Στις αρχαίες τραγωδίες βιώνουμε την κάθαρση –που φέρνει η εργασία του πένθους– δηλαδή, την ικανότητα να δούμε καθαρά την πραγματικότητα. Βλέπουμε την πραγματικότητα όπως είναι, ακατανόητη, ασύνταχτη, με γεγονότα ηθικά απαράδεκτα, σοκαριστικά, τρελά, ανεξέλεγκτα. Δεν βλέπουμε καθαρές λύσεις, λογικά συμπεράσματα, στρογγυλά σενάρια, αίσιο τέλος (Critchley).
Βλέπουμε ανθρώπους που μιμούνται ρόλους, πρόσωπα που έχουν καταληφθεί από φαντάσματα του παρελθόντος (άλυτα τραύματα, απένθητες απώλειες). Αυτά τα φαντάσματα κάνουν πραγματικά κακό, στην εξωτερική πραγματικότητα, πληγώνουν, συκοφαντούν, δολοφονούν, διψούν και πίνουν αίμα. Είναι μελλοθάνατοι που ζωντανεύουν για λίγο και μετά γίνονται ξανά σκιές φυλακισμένες στον Αδη. Διαρκώς ζητούν να υπερβούν τα όρια της πραγματικότητας και ωθούν το άτομο σε ακατανόητες πράξεις ύβρεως, για να ζήσουν αυτά για λίγο μέσα στην καθημερινή ζωή μια τραγική ιστορία.
Η ύβρις στα αρχαία ελληνικά σημαίνει την αυθάδη ωμή βία που πηγάζει από την αίσθηση της παντοδυναμίας της υπερβολικής δύναμης ή του υπερβολικού πάθους. Αντιδιαστέλλεται της δίκης. Συμπαρατίθεται με τον κόρο. Προκαλεί τη νέμεση των θεών. Σημαίνει αλαζονεία, ασέβεια. Σημαίνει ένα σύμπαν ακατανόητο, χωρίς πειθαρχία νόμου, όχι μια τάξη νοήματος, όχι έναν κόσμο που μάς περιβάλλει.
Μαζευόμαστε χιλιάδες άνθρωποι στο θέατρο της Επιδαύρου, αναζητώντας την ίαση. Στην κοινή πολιτισμική εμπειρία αναζητούμε ένα αξιόπιστο περιβάλλον που κρατάει, περιέχει, τα άγχη μας.
Παλινδρομούμε ξανά στην εξάρτηση και βρίσκουμε μέσα μας την αίσθηση του τι είναι αληθινό. Η αρχική τραυματική εμπειρία μας ανασύρεται από τους καταλόγους της μνήμης, ξεπαγώνει, αναβιώνει. Τώρα έχουμε μια επιλογή: Να αισθανθούμε τα συναισθήματά μας, να αντέξουμε να υποφέρουμε ξανά την εμπειρία ως υποκείμενα, παρόντα, να την επεξεργαστούμε. Η απαιτούμενη επεξεργασία συμβαίνει στο θέατρο, όπου το ενοχικό-διωκτικό άγχος, που βιώνεται ως μη συγχωρήσιμο, μπορεί να μετριαστεί από το ομαδικό νοιάξιμο.
Ο Προμηθέας
Αυτό το ομαδικό νοιάξιμο αναζητεί ο Προμηθέας. Ο Προμηθέας εξετάζεται κατ’ αντιπαράσταση από τον Ωκεανό, τις Ωκεανίδες, την Ιώ, τον Ερμή. Αυτό αναζητεί και ο Οπενχάιμερ από την επιτροπή που τον εξετάζει κατ’ αντιπαράσταση. Αναζητεί το δικαστήριό του, αυτό που δεν μπορούσε να βρει ο κ. Κ. στη «Δίκη» του Κάφκα. Αναζητεί την πολιτική.
Στην πολιτική, δεν αναζητούμε τις διαδικασίες, αλλά συναντήσεις με άλλους να συνιδρύσουμε νέους θεσμούς, να ιδρύσουμε την πατρίδα μας εκ νέου.
Οταν αρχίσουμε να βλέπουμε καθαρά την πραγματικότητα, τότε, παρά την οδύνη και την οργή, ανακτάμε την πίστη μας στην ανθρώπινη ζωή.
Ο κ. Σωτήρης Μανωλόπουλος είναι ψυχαναλυτής.
