Μετράω πόσοι άνθρωποι σταματούν. Είναι λίγοι, αλλά όσοι το κάνουν κοιτάζουν με προσοχή, διαβάζουν τον τίτλο του έργου, το όνομα του καλλιτέχνη, το επεξηγηματικό κείμενο στο πλάι. Υπάρχουν κι εκείνοι που επιβραδύνουν λίγο το βήμα και αφήνουν το βλέμμα να ταξιδέψει για μερικά δευτερόλεπτα πάνω στη δουλειά των εικαστικών. Στη σήραγγα πάνω από το μετρό είναι διατεταγμένοι σε σειρά πολλοί μαυροπίνακες του έργου «Παγκοσμιοποίηση: Τα έγκατα» (2003) του Δημήτρη Αληθεινού: Μορφές από κιμωλία ζωγραφισμένες μέσα από τους πίνακες, ενώ στο κάτω μέρος τους, οι μικρές προθήκες φέρουν ντοκουμέντα παιδικής εργασίας.
Βρισκόμαστε στους εσωτερικούς χώρους του σταθμού μετρό «Ελαιώνα», από όπου αρχίζει η ομαδική έκθεση «Ελαιώνας ’23 – Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος». Οι δύο εντυπωσιακοί θόλοι που βρίσκονται στο επίπεδο των εκδοτηρίων δημιουργούν αντήχηση δίνοντας βάθος και ένταση στην ηχητική εγκατάσταση «Ιάχη, ιαχή: Το πέρασμα», της Ελένης Πανουκλιά. Ακούγονται τριξίματα, συρσίματα και κρότοι, ενώ στις οθόνες δύο περφόρμερ προσπαθούν να σκαρφαλώσουν σε ένα λόφο από σπασμένη άσφαλτο. Αποτυγχάνουν και ξαναρχίζουν την ίδια μάταιη προσπάθεια. Στον κεντρικό υπόγειο θόλο του σταθμού με τη γυάλινη οροφή, σημαδούρες και αγκυροβόλια επάνω από τα κεφάλια των διερχόμενων επιβατών δίνουν την αίσθηση ενός πλημμυρισμένου τοπίου, ενώ επικρέμαται «Ο ευνουχισμός του Ουρανού», η πρωταρχική πράξη της Θεογονίας. Ο Ζήσης Κοτιώνης, δημιουργός του έργου, υποχρεώθηκε αρμοδίως να βγάλει από τη σύνθεση το (συμβολικό) πέος του Ουρανού για λόγους προστασίας δημοσίας αιδούς, αλλά η αίσθηση ότι βαδίζουμε στα έγκατα του χρόνου προσπαθώντας να βγούμε στο παρόν, ακόμη λειτουργεί. Οσο για τον δεύτερο, σύγχρονο, ευνουχισμό του μυθολογικού θεού, ήταν δυστυχώς μια παράπλευρη απώλεια της δημόσιας έκθεσης σύγχρονης τέχνης στην πόλη μας.
Ανεβαίνω στην επιφάνεια, μια επιστροφή στην πραγματικότητα που είναι εξαιρετική σκληρή σε αυτήν τη γειτονιά της Αθήνας. Μας χωρίζουν μόλις δυόμισι χιλιόμετρα από την ανερχόμενη τουριστικά Ομόνοια και μοιάζει να βρισκόμαστε στην πιο εγκαταλελειμμένη μεθόριο της χώρας. Στο αστικό πεδίο, όπου η οδός Μαρκόνι ως «σύνορο» του Δήμου Αθηναίων με τον Δήμο Αιγάλεω, τέμνει την Ιερά Οδό, βρίσκονται ο αρχαιολογικός χώρος με τις βάσεις της αρχαίας γέφυρας του Κηφισού, ο σταθμός «Ελαιώνας», κοντέινερ και αποθήκες στο παρακείμενο οικόπεδο των ΣΤΑΣΥ, ο χώρος «Souzy Τros» της Μαρίας Παπαδημητρίου και η γειτονιά Μαρκόνι ως μοναδικός κοινωνικός θύλακος της περιοχής.
Η έκθεση ευτυχώς δεν χρησιμοποιεί το τραυματισμένο τοπίο –μια αστική no man’s land– ως σκηνικό πλαίσιο που προσδίδει βάρος στα έργα, αλλά μάλλον προσπαθεί να αναρωτηθεί, «και τώρα τι κάνουμε;».
Τα 41 έργα των καλλιτεχνών που παίρνουν μέρος στην έκθεση αντιμετωπίζουν την περιοχή του Ελαιώνα ως πεδίο μελέτης, μια αφετηρία και ένα τέλος στις εικαστικές μεταφορές –συχνά λυτρωτικές– που δημιουργεί η τέχνη. Η έκθεση ευτυχώς δεν χρησιμοποιεί το τραυματισμένο τοπίο –μια αστική no man’s land– ως σκηνικό πλαίσιο που προσδίδει βάρος στα έργα, αλλά μάλλον προσπαθεί να αναρωτηθεί, «και τώρα τι κάνουμε;». Αν κάποιος θέλει να δει την έκθεση, θα περπατήσει την αφιλόξενη οδό Μαρκόνι και θα μπει σε δύο εργοτάξια. Γι’ αυτό ας φροντίσει να φοράει μαλακά παπούτσια αφού όπου η άσφαλτος επιτρέπει να φανεί το έδαφος, το κοκκινόχωμα θυμίζει ότι κάποτε εδώ δούλευαν κεραμοποιοί, ενώ τα καλάμια που εξακολουθούν να φυτρώνουν δίπλα στις ξερές πλέον ελιές επιβεβαιώνουν ότι περπατάμε στη χαμένη κοίτη του Κηφισού, δίπλα στο τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού που ακολουθούσαν οι μύστες των Ελευσινίων.
Ο επιμελητής Δημήτρης Τρίκας έχει καταφέρει να δημιουργήσει μια αφήγηση που ανασκάπτει τις «ανθρωπογενείς επιχώσεις» της περιοχής – βιοτεχνίες, βυρσοδεψεία, σκουπιδότοποι, χυτήρια, πρακτορεία μεταφορών νεκροταφεία αυτοκινήτων. Οι περισσότεροι καλλιτέχνες δούλεψαν επιτόπου, με υλικά του Ελαιώνα, όπως χώμα, πέτρες, απορρίμματα, γεωλογικά και αρχαιολογικά ευρήματα, βιομηχανικά κατάλοιπα, παρατημένα ξύλα οικοδομών, τσιμεντόλιθοι, ρίζες δέντρων και η άσφαλτος από τα οδοστρώματα της πόλης, που διαρκώς φθείρονται και ξαναφτιάχνονται. Το σημαντικότερο είναι ότι οι διοργανωτές συνεργάζονται και με τους λίγους κατοίκους της γειτονιάς, που πρόθυμα φυλάνε στα σπίτια τους το βράδυ τις πολύτιμες οθόνες από κάποιες multimedia εγκαταστάσεις. Ξαναπαίρνοντας το μετρό για να επιστρέψω σε πιο οικεία μέρη, κρατώ μαζί μου εικόνες και σκέψεις. Οι κεραμικές κεφαλές των ταύρων από τον «Στρατό του Γκούμα» –μία εγκατάσταση – διάλογο με τον κεραμίστα και αγγειοπλάστη Χαράλαμπο Γκούμα, που το εργαστήριό του βρίσκεται κοντά στην Ιερά Οδό– σε ρυθμό ραπ τραγουδούν: «Το μόνο που ακούω είναι οι σφαίρες που πετούν/ Φοβισμένος ότι πλησιάζει το τέλος μου/ Τι έχει γίνει;/ Τι θα κάνουμε;/ Θα μείνουμε;/ Θα μετακομίσουμε;» από το έργο «Ain’t Got No Fear», ενώ μέσα από το κοντέινερ ο Παντελής Χανδρής αποδίδει την οπτική εκδοχή των στίχων του Νίτσε από την άρια της 3ης Συμφωνίας του Μάλερ σε φωτεινό κώδικα Μορς.
Διάρκεια έκθεσης έως τις 3 Δεκεμβρίου. Παρασκευή – Σάββατο – Κυριακή: 2.30 μ.μ.-8.30. μ.μ.
