«Διαλέγοντας έναν Ελληνα ποιητή για το βραβείο Νομπέλ, νομίζω πως η Σουηδική Ακαδημία θέλησε να εκδηλώσει την αλληλεγγύη της με τη ζωντανή πνευματική Ελλάδα. Εννοώ αυτή την Ελλάδα για την οποία τόσες γενεές αγωνίστηκαν, προσπαθώντας να κρατήσουν ζωντανό ό,τι από τη μακριά παράδοσή της. Νομίζω ακόμη πως η Σουηδική Ακαδημία θέλησε να δείξει πως η σημερινή ανθρωπότητα χρειάζεται και την ποίηση κάθε λαού – και το ελληνικό πνεύμα». Αυτό το κείμενο γραμμένο σε τρεις γλώσσες –ελληνικά, γαλλικά, αγγλικά– περιέχεται στις «Μέρες» (Η΄) του Γιώργου Σεφέρη, και η εγγραφή έχει ημερομηνία Πέμπτη 24 Οκτωβρίου 1963. Ηταν η μέρα που έφτασε στην Αθήνα επισήμως η χαρμόσυνη είδηση της απονομής του Νομπέλ σε έναν Ελληνα, και δη ποιητή. Ωστόσο ο Σεφέρης το γνώριζε ήδη ανεπίσημα. Δύο μέρες νωρίτερα, την Τρίτη 22 Οκτωβρίου έγραψε στο ημερολόγιό του: «Η αλήθεια είναι ότι τα πατριωτάκια έχουν χλωμιάσει από τον φθόνο».
Την αφορμή για αυτή την αναδίφηση μας έδωσε η έκθεση του Μουσείου Μπενάκη «Γιώργος Σεφέρης. 60 χρόνια από το βραβείο Νομπέλ», που από σήμερα ανοίγει για το κοινό στην Πινακοθήκη Γκίκα (διάρκεια έως 24-2-2024). Η επέτειος έδωσε την ευκαιρία στο μουσείο και στον επιμελητή Κωνσταντίνο Παπαχρίστου να δημιουργήσουν ένα μικρό αφιέρωμα που ζωντανεύει την ατμόσφαιρα της ημέρας της ιστορικής ανακοίνωσης και το κλίμα εκείνων των ημερών που ακολούθησαν έως την απονομή στις 10 Δεκεμβρίου 1963. Παρουσιάζονται τεκμήρια από το αρχείο Σεφέρη που βρίσκεται κατατεθειμένο στα Αρχεία της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, καθώς και φωτογραφικό υλικό από το αρχείο Κώστα Μεγαλοκονόμου, των Φωτογραφικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, εφημερίδες και περιοδικά της εποχής. Σε μια προθήκη στο κέντρο της αίθουσας, φιλοξενείται το κεντρικό έκθεμα, το μετάλλιο και το δίπλωμα του βραβείου Νομπέλ, το οποίο ανήκει στη συλλογή της Πινακοθήκης Γκίκα και δωρήθηκε από τη Μαρώ Σεφέρη.
Αν ο σύγχρονος επισκέπτης φαντάζεται ότι περιδιαβάζοντας την έκθεση θα βρει τις αποδείξεις μιας μεγαλειώδους υποδοχής της αναγγελίας βράβευσης, θα απογοητευθεί. Το κλίμα στην Αθήνα την εποχή εκείνη ήταν πολιτικά ρευστό και κοινωνικά τεταμένο. Η δολοφονία Λαμπράκη τον Μάιο του 1963, η παραίτηση Καραμανλή τον Ιούνιο και οι εκλογές που είχαν προκηρυχθεί για τον Νοέμβριο εκείνης της χρονιάς μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον. Στα Επίκαιρα της 24ης Οκτωβρίου η είδηση για τη βράβευση έρχεται τέταρτη με πρώτο θέμα τον εορτασμό της επετείου απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης. Στην έκθεση του Μπενάκη βλέπουμε το συγκεκριμένο στιγμιότυπο, λίγα αλλά πολύτιμα πλάνα με τους δημοσιογράφους και τον Ηλία Βενέζη στο σπίτι της οδού Αγρας, καθώς η Μαρώ, πολύ κομψή, προσφέρει ένα κέρασμα και ο Σεφέρης χαμογελά αδιόρατα. Η είδηση για τη βράβευση δημοσιεύθηκε και στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, ενώ εκτενή αφιερώματα υπήρξαν στις πολιτιστικές τους σελίδες, γρήγορα όμως το ενδιαφέρον για τη βράβευση ατόνησε. Την επομένη ημέρα της απονομής του Νομπέλ στη Σουηδική Ακαδημία (11 Δεκεμβρίου), η σχετική είδηση ήταν είτε χαμένη στις εσωτερικές σελίδες των εφημερίδων, είτε πρωτοσέλιδο μονόστηλο, συμπιεσμένο κάτω από το βάρος των πολιτικών εξελίξεων. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην επιστροφή του Σεφέρη από τη Σουηδία στις 14 Δεκεμβρίου, στο αεροδρόμιο δεν τον υποδέχθηκε κανείς επίσημος ή δημοσιογράφος. Ισως όμως αυτό να το ζήτησε ο ίδιος, όπως λέγεται.
Επιστρέφοντας στην έκθεση, αξίζει να μνημονεύσουμε τα συγχαρητήρια τηλεγραφήματα και τις επιστολές των φίλων που κατέφθασαν στην οδό Αγρας: από τον Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη, το ζεύγος Καρούζου, τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τον Μάριο Πλωρίτη, τον Στράτη Μυριβήλη, τον Γιώργο Παπανδρέου, τη Σοφία Βέμπο, τον Αλέκο Αλεξανδράκη, και τη χειρόγραφη επιστολή του Χένρι Μίλερ που καταλήγει στέλνοντας την αγάπη του στον Κατσίμπαλη, τον Γκίκα και τον Πρεβελάκη.
