DIMITRI A. SOTIROPOULOS
The Irregular Pendulum of Democracy: Populism, Clientelism and Corruption in Post-Yugoslav Successor States
εκδ. Palgrave Macmillan, 2023, σελ. 425
Η υπέρμετρη αισιοδοξία που συνόδευσε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου σε ό,τι αφορά την εξάπλωση και εδραίωση της δημοκρατίας πέρα από τον δυτικό κόσμο διήρκεσε περίπου μία δεκαετία. Ηδη από τα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα άρχισαν να διατυπώνονται εκτιμήσεις πως το (κατά Σάμιουελ Χάντιγκτον) «τρίτο κύμα εκδημοκρατισμού» παρουσίαζε σημάδια εξάντλησης σε βαθμό που αναλυτές έχουν αρχίσει να αναρωτιούνται μήπως έχει ξεκινήσει μία περίοδος αναστροφής του τρίτου κύματος. Πολλά από τα καθεστώτα που πραγματοποίησαν στη δύση του 20ού αιώνα κάποια αρχικά βήματα φιλελευθεροποίησης και εκδημοκρατισμού απέχουν ακόμη αρκετά από το να κατακτήσουν την εδραίωση της πλήρους δημοκρατικής διακυβέρνησης. Τα περισσότερα από αυτά φαίνονται πλέον παγιδευμένα σε μία «γκρίζα ζώνη» μεταξύ δημοκρατίας και αυταρχισμού.
Το ερώτημα για το πόσο φιλελεύθερα είναι τα νεοπαγή καθεστώτα στα Δυτικά Βαλκάνια παραμένει αναπάντητο.
Το βιβλίο του Δημήτρη Α. Σωτηρόπουλου ασχολείται με τρεις περιπτώσεις κρατών που προέκυψαν από τη διάλυση την πρώην Γιουγκοσλαβίας (Σερβία, Μαυροβούνιο και Βόρεια Μακεδονία). Η συμβολή της μελέτης του καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών ξεκινάει από την επιλογή των περιπτώσεων. Εστιάζει σε μία περιοχή που έχει τύχει πολύ μικρότερης προσοχής σε σχέση με εμβληματικές περιπτώσεις μετακομμουνιστικών καθεστώτων όπου παρατηρείται υποχώρηση ή διολίσθηση της δημοκρατίας (democratic backsliding), όπως η Ουγγαρία ή η Πολωνία. Τα Δυτικά Βαλκάνια εξακολουθούν να απασχολούν τη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα πρωτίστως για θέματα εθνικής ολοκλήρωσης με αποτέλεσμα ερωτήματα για το κατά πόσον δημοκρατικά ή φιλελεύθερα είναι τα νεοπαγή καθεστώτα να περνούν σε δεύτερη μοίρα. Ο Σωτηρόπουλος δείχνει πειστικά πως στα λίγα σχετικά χρόνια που έχουν παρέλθει μετά την παραίτηση Μιλόσεβιτς στη Σερβία, τις συγκρούσεις μεταξύ Σλαβομακεδόνων και Αλβανών στη Βόρεια Μακεδονία και τη συμφωνία της Οχρίδας, καθώς και την ανεξαρτησία του Μαυροβουνίου, οι τρεις χώρες έχουν προλάβει ήδη να κάνουν σημαντικά βήματα εκδημοκρατισμού αλλά και δημοκρατικής υποχώρησης. Η εμπειρική ανάλυση των τριών περιπτώσεων οδηγεί τον Σωτηρόπουλο στο συμπέρασμα πως ο εκδημοκρατισμός πρέπει να λογίζεται ως ένα διαρκές αλλά και εύθραυστο εγχείρημα, με κινήσεις προς τα εμπρός αλλά και προς τα πίσω, θυμίζοντας κάποιο νοητό «ακανόνιστο εκκρεμές» (εξ ου και ο τίτλος του βιβλίου).
Τι είναι όμως αυτό που επηρεάζει τις κινήσεις του εκκρεμούς στις συγκεκριμένες χώρες; Η σημαντική θεωρητική συμβολή του Σωτηρόπουλου έγκειται στο εύρημα πως το εθνικό πλαίσιο σχέσεων κράτους – κοινωνίας, όπως διαμορφώνεται σε κάθε χώρα από συγκεκριμένες προσμείξεις λαϊκισμού, διαφθοράς και πελατειακών σχέσεων, αποτελεί τον κρίσιμο συνδετικό κρίκο εντός του επεξηγηματικού σχήματος της δημοκρατικής διολίσθησης. Σε τελική ανάλυση, πολιτικοί ηγέτες όπως ο Βούτσιτς στη Σερβία, ο Τζουκάνοβιτς στο Μαυροβούνιο και ο Γκρούεφσκι στη Βόρεια Μακεδονία είναι οι άμεσα υπεύθυνοι για την υπονόμευση των δημοκρατικών θεσμών στις χώρες τους. Χωρίς να διαφωνεί με αυτή την προφανή διαπίστωση, ο Σωτηρόπουλος ισχυρίζεται πως σε χώρες όπου οι σχέσεις κράτους – κοινωνίας κυριαρχούνται από λαϊκισμό, πελατειακές σχέσεις και διαφθορά, εκλεγμένοι ηγέτες αμφιβόλου δημοκρατικού ήθους διαθέτουν περισσότερους βαθμούς ελευθερίας στην υιοθέτηση αντιδημοκρατικών πρακτικών για να διασφαλίσουν την παραμονή τους στην εξουσία, γνωρίζοντας πως τέτοιες πρακτικές είναι ανεκτές, ή ακόμη και αποδεκτές, από την πλειοψηφία των πολιτών.
Στην πολιτική επιστήμη υπάρχει ήδη μία εκτενής βιβλιογραφία που τεκμηριώνει τη σύνδεση διαφθοράς και αναξιοκρατίας εντός του κρατικού μηχανισμού με πτώση της πολιτικής εμπιστοσύνης και αποξένωση των πολιτών από την πολιτική. Ο Σωτηρόπουλος πηγαίνει ένα βήμα παρακάτω και δείχνει πως όταν αυτά τα φαινόμενα γενικεύονται και θεσμοποιούνται τόσο στα υψηλά όσο και στα χαμηλότερα επίπεδα των σχέσεων κράτους-κοινωνίας, ιδίως όταν συνεπικουρούνται από λαϊκίστικου τύπου αντιλήψεις περί δημοκρατίας, το ίδιο το δημοκρατικό πολίτευμα καθίσταται πολύ πιο ευάλωτο. Οχι όπως στο παρελθόν, όχι μέσω πραξικοπημάτων, αλλά μέσω μικρότερων, ανεπαίσθητων βημάτων προς τα πίσω, με την ανοχή των πολιτών. Το συμπέρασμα του Σωτηρόπουλου έχει γενικευτικές αξιώσεις όταν αναλογιστεί κανείς ότι συνθήκες συνύπαρξης λαϊκισμού, διαφθοράς και πελατειακών σχέσεων δεν παρατηρούνται μόνο σε νέα μετακομμουνιστικά καθεστώτα αλλά και σε αρκετές από τις λεγόμενες «εδραιωμένες δημοκρατίες». Αναπόφευκτα η Ελλάδα είναι μία από τις πρώτες χώρες που έρχονται στον νου. Αν και δεν υπάρχουν πολλές άμεσες αναφορές στην ελληνική περίπτωση, θα μπορούσαμε να πούμε πως εμμέσως ο συγγραφέας κρούει τον κώδωνα του κινδύνου και για τη δική του χώρα.
* Ο κ. Μάνος Τσατσάνης είναι επίκουρος καθηγητής Συγκριτικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
