Τι κοινό μπορεί να είχαν οι Cure με τον Σεζάν, τον Σεργκέι Αϊζενστάιν και τον Αλεξάντερ Μακουίν; Οι μακάβριες νεκροκεφαλές είναι η εύκολη απάντηση, το νήμα που ενώνει δημιουργούς διαφορετικών εποχών και μέσων αποδεικνύοντας πως είναι ένα μοτίβο που συναντάμε σε κάθε έκφανση του ανθρώπινου βίου.
Νεκροκεφαλές υπάρχουν στη Δύση αλλά και στην Ανατολή, σε χριστιανικές και παγανιστικές θρησκείες, στα δαχτυλίδια της ελισαβετιανής περιόδου και στην αναγεννησιακή ζωγραφική αλλά και στις νεκρές φύσεις των Φλαμανδών του 17ου αιώνα όπου καθιερώνεται ο τύπος της «vanitas». Το πιο διαδεδομένο σύμβολο για το αναπόδραστο του θανάτου δεν αφήνει αδιάφορους φυσικά ούτε τους πρόδρομους του μοντερνισμού, όπως τον Βαν Γκογκ και τον Κλιμτ και βέβαια ούτε την ιστορική avant garde, τον Νταλί και τον Πικάσο, ενώ η δύναμή του φτάνει μέχρι τα πολλαπλά του Γουόρχολ και το περίφημο διαμαντένιο κρανίο του Ντάμιεν Χιρστ του 2007. «Μεταπολεμικά, η νεκροκεφαλή αποσυνδέεται από τις ηθικές νοηματοδοτήσεις και τις θρησκευτικές παραμέτρους του παρελθόντος και λειτουργεί ως ένα σύμβολο ελευθερίας, δύναμης, αντισυμβατικής ζωής και υπέρβασης του θανάτου», επισημαίνει ο ιστορικός τέχνης Γιάννης Μπόλης, ο οποίος επιμελείται την ομαδική έκθεση «Vanitas. Ιστορίες από το Επέκεινα» στο ΜΟΜus – Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης.
«Η νεκροκεφαλή πλέον είναι ένα δημοφιλές θέμα για τατουάζ. Η επιδραστική εικόνα της πρωταγωνιστεί στα κόμικς, στα εξώφυλλα δίσκων, στη μόδα, στη διαφήμιση, στο design. Και βέβαια εξακολουθεί να τρέφει την τέχνη», σχολιάζει ο επιμελητής. Πενήντα έξι σύγχρονοι δημιουργοί, σε μια πληθώρα εκφραστικών μέσων –εγκαταστάσεις, γλυπτά, ζωγραφικά έργα, μεικτές τεχνικές, φωτογραφίες, κεντήματα και video– προσεγγίζουν την αγωνία του ανθρώπου για το τέλος, άλλοτε με χιούμορ και άλλοτε προσδίδοντας έναν πιο δραματικό τόνο στο έργο τους. «Το θέμα της ματαιότητας, όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, παραμένει ελκυστικό για έναν καλλιτέχνη. Η νεκροκεφαλή λειτούργησε σαν σημείο εκκίνησης για την εκθεσιακή αφήγηση, σαν καθοδηγητικός άξονας για το πώς διαχειριζόμαστε το μετά, το πέρασμα», σημειώνει o Γιάννης Μπόλης.
«Το θέμα της ματαιότητας, όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, παραμένει ελκυστικό για έναν καλλιτέχνη», λέει ο επιμελητής Γιάννης Μπόλης.
Τα σύγχρονα έργα συνυπάρχουν με άλλα ιστορικά από τη Συλλογή Κωστάκη, όπως τα ζωγραφικά του Ιβαν Κλιούν που έχουν αναφορά στον θάνατο της γυναίκας του και του πατέρα του, μια λιθογραφία από το Νησί των Νεκρών του Aρνολντ Μπέκλιν αλλά και μια φωτογραφία που εικονίζει τον Μαγιακόφσκι σαν σύγχρονο Aμλετ με μια νεκροκεφαλή στο χέρι. «Η φωτογραφία αυτή προέρχεται από μια βωβή ταινία του 1918 στην οποία πρωταγωνιστούσε ο ποιητής», εξηγεί ο επιμελητής. «Προσπαθήσαμε να στήσουμε έναν διάλογο ανάμεσα στη σύγχρονη δημιουργία και τα παλιότερα έργα, να δημιουργήσουμε ένα ενιαίο περιβάλλον που θα μας επιτρέψει να στοχαστούμε πάνω στην ανθρώπινη συνθήκη και τον φόβο μας για αυτό που ακολουθεί». Κάποια έργα αντλούν από εμβληματικά έργα της νεότερης τέχνης, εικαστικά ρεύματα και λαϊκές παραδόσεις, ενώ άλλα «παίζουν» με την έννοια του άδειου χώρου και του τέλους. Το υπέροχο κέντημα, για παράδειγμα, της Ιφιγένειας Σδούκου με τίτλο «Καλπάζοντας» φέρνει κατευθείαν στον νου τον Κωνσταντή, τον νεκρό αδελφό από το δημοτικό μας τραγούδι που υπόσχεται να πάει την Αρετή στη μάνα, ενώ το σαρκαστικό «Κάτσε λίγο…» του Δημήτρη Καρλαφτόπουλου έχει αναφορά τόσο στη ζωγραφική της Φρίντα Κάλο όσο και στα έθιμα των Μεξικανών κατά τη διάρκεια της Μέρας των Νεκρών. Ο Aρης Κατσιλάκης και ο Αλέξανδρος Μαγκανιώτης συνεχίζουν στα έργα τους την παράδοση της vanitas συνδυάζοντας στοιχεία που έστω και υπαινικτικά θυμίζουν την εύθραυστη φύση μας και το ρευστό του χρόνου, ενώ o Μίλτος Σκούρας μας φέρνει αντιμέτωπους με το σαιξπηρικό «To be or not to be» τοποθετώντας στη θέση του πρίγκιπα της Δανιμαρκίας ένα top model.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το κρανίο της Αντιγόνης Καββαθά, «Boy scull», με κραγιόνια πάνω σε mylar. «Μια νεκροκεφαλή μοιάζει με προσωπογραφία απογυμνωμένη από κάθε άλλο προσδιορισμό», εξηγεί ο επιμελητής. «Το φύλο υπονοείται μόνο από την επιλογή του στερεοτυπικού μπλε χρώματος στα σύμβολα του φόντου». Τέλος, το γλυπτό με τον περιπαικτικό τίτλο «Life» της Μάρθας Δημητροπούλου, φτιαγμένο από αμέτρητες πευκοβελόνες, μοιάζει να βγάζει τη γλώσσα στα 8.601 διαμάντια του πολύτιμου έργου του Ντάμιεν Χιρστ. «Είναι συναρπαστικό πόσο ελεύθερα και με πόσο μεγάλη απόκλιση ο ένας από τον άλλον διαβάζουν οι σύγχρονοι εικαστικοί ένα σύμβολο με τέτοια διαδρομή», τονίζει ο Γιάννης Μπόλης.
«Vanitas», από 30/11/2023 έως 3/3/2024, www.momus.gr.
