Το έργο ονομάζεται Baalbeks και η ιστορία του ξεκινάει το καλοκαίρι του 1986, όταν η Ρένα Παπασπύρου είδε σε ένα περιοδικό μια έγχρωμη φωτογραφία του αρχαίου ναού του Μπααλμπέκ και αποτοίχισε τους ρόδινους τοίχους ενός καμένου σπιτιού στα Μελίσσια. «Το αλλοιωμένο από τη φωτιά χρώμα, τα κατακόρυφα ίχνη από τα τρεξίματα της βροχής και ένα υπόλειμμα ζωγραφισμένης φρίζας, με παρέπεμπαν στις κατακόρυφες κολώνες, στα ανάγλυφα και τα χρώματα, όπως περίπου αποδίδονταν στη φωτογραφία», λέει η εικαστικός, που υπήρξε επίσης η πρώτη γυναίκα καθηγήτρια σε εργαστήριο της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών.
Ετσι άρχισε η σειρά των Baalbeks, που ποτέ δεν επιδίωξαν να αναφερθούν στα πραγματικά αρχιτεκτονικά στοιχεία του ναού της κοιλάδας Μπεκάα, αλλά συγκροτήθηκαν αποκλειστικά από την εικόνα που έδινε η υλική επιφάνεια στην καλλιτέχνιδα. Τώρα, ένα από τα Baalbeks –το έργο που ανήκει στη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου (ΕΠΜΑΣ)– βρίσκεται στο μεγάλο τραπέζι του εργαστηρίου συντήρησης της Εθνικής Γλυπτοθήκης για να το φροντίσουν πριν βγει και πάλι στο φως. Η Ρένα Παπασπύρου δουλεύει μαζί με τις συντηρήτριες, έτσι ώστε το Baalbeks να τοποθετηθεί σε λίγες ημέρες στην Πινακοθήκη, δεξιά στον μεγάλο τοίχο της αίθουσας που μας υποδέχεται όταν περνάμε την είσοδο. Θα παραμείνει στην ίδια θέση για έξι μήνες, ως σημείο εκκίνησης για την πρώτη ατομική έκθεση της Παπασπύρου στην ΕΠΜΑΣ με τίτλο «Επιφάνειες, οδηγίες χρήσης – Η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην καθημερινότητα και την ύλη», που εγκαινιάζεται στις 12 Δεκεμβρίου.
Αυτή η γυναικεία μορφή, που αναδύεται στον χώρο μέσω του έργου, θα μας οδηγήσει –μεταφορικά– στον «Ενδιάμεσο χώρο», εγκαινιάζοντας έναν νέο θεσμό για την Πινακοθήκη. Η συγκεκριμένη περιοδική έκθεση ενεργοποιεί σημεία του κτιρίου τα οποία δεν είχαν χρησιμοποιηθεί μέχρι σήμερα εκθεσιακά, με σκοπό να θέσουν σε διάλογο τα έργα της συλλογής με καλλιτεχνικές δημιουργίες εκτός αυτής. Ζητούμενο; Σύγχρονες αναγνώσεις και ανοιχτοί δίαυλοι επικοινωνίας, πεδία που ανέκαθεν απασχολούσαν τη Συραγώ Τσιάρα, η οποία κρατάει το τιμόνι της ΕΠΜΑΣ από τον Ιούλιο του 2022.
Εξωστρέφεια
«Ο “Ενδιάμεσος χώρος” είναι ένα δυναμικό, ευέλικτο πρόγραμμα δράσεων. Δεν θα περιοριστεί μόνο σε εκθεσιακά εγχειρήματα. Στην πορεία θα συμπεριλάβει επιτελεστικές δράσεις, εργαστήρια, εκπαιδευτικές συναντήσεις, αναθέσεις νέων έργων και θα δώσει την ευκαιρία αρχικά σε επιμελητές και θεωρητικούς που ήδη εργάζονται στην ΕΠΜΑΣ και στη συνέχεια σε εξωτερικούς συνεργάτες να εμπνευστούν από το δυναμικό της Πινακοθήκης και να εργαστούν για το συγκεκριμένο πρόγραμμα», λέει στην «Κ» η διευθύντρια του οργανισμού. Μελετώντας την ιστορία της ΕΠΜΑΣ, τις εκθεσιακές πρακτικές και τον συνολικό τρόπο λειτουργίας, η κ. Τσιάρα διαπίστωσε ότι το σύστημα χρειαζόταν αναθεώρηση, τουλάχιστον ως προς ορισμένους άξονες. «Ηταν κάπως στεγανό και εσωστρεφές ως προς την επικοινωνία με τα σύγχρονα ρεύματα σκέψης και τις διεθνείς μουσειακές πρακτικές», μας εξηγεί η ίδια.
Τόσο η «Αστυγραφία» όσο και ο «Ενδιάμεσος χώρος», αλλά και το σύνολο των δράσεων που έχουν ήδη παρουσιαστεί στο πλαίσιο του «Δημοσίου προγράμματος» για την αναδρομική έκθεση του Κωνσταντίνου Παρθένη, κινούνται προς την κατεύθυνση της ανανέωσης και της δημιουργικής ώσμωσης ανάμεσα σε ποικίλες καλλιτεχνικές πρακτικές με πυρήνα τα εικαστικά, της ενίσχυσης της έρευνας και της διασύνδεσης των εκθέσεων με τον θεωρητικό λόγο και την ιστορική σκέψη που παράγεται εντός και εκτός Πινακοθήκης. «Ζούμε σε μια εποχή που τα μουσεία δεν είναι πλέον κλειστά συστήματα. Επικοινωνούν με την κοινωνία, τις προκλήσεις, τα αιτήματα και τις ανάγκες της κάθε εποχής, απορροφούν τους κραδασμούς και διαμορφώνουν θέσεις αντίληψης και ερμηνείας της πραγματικότητας», τονίζει η διευθύντρια.
Η έκθεση, σε επιμέλεια της θεωρητικού τέχνης και επιμελήτριας Σοφίας Ελίζας Μπουράτση, παρουσιάζει έργα της Ρένας Παπασπύρου που εικονογραφούν τα στάδια της δουλειάς της από τη δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα, θέτοντας θεμελιώδη ερωτήματα γύρω από την πολλαπλότητα της εικόνας, την εικονοποιητική δύναμη του ανθρώπινου νου, τη σχέση αντικειμενικότητας –την ύλη– και υποκειμενικότητας – το βλέμμα της καλλιτέχνιδας, τη συνειρμική διαδικασία.
Η 85χρονη εικαστικός και πρώτη γυναίκα καθηγήτρια σε εργαστήριο της ΑΣΚΤ και η διευθύντρια του μουσείου, Συραγώ Τσιάρα, μιλούν στην «Κ».
Με αυτή την έννοια η Παπασπύρου με τη δουλειά της αποτελεί ιδανική επιλογή για τα εγκαίνια του «Ενδιάμεσου χώρου», φέρνοντας στο μουσείο στοιχεία από τον αστικό ιστό, τα οποία θα καταλάβουν απρόσμενα σημεία της ΕΠΜΑΣ. Η έκθεση προκαλεί έτσι μια σειρά συναντήσεων του θεατή και της εικόνας, της ιστορίας της καθημερινής ύλης και του παρόντος της ως έργο τέχνης. «Αν επιχειρούσα να δώσω έναν τίτλο στο έργο της, θα έλεγα “Η Ρένα Παπασπύρου και η οπτική αυτοδιάθεση”. Ακούγεται σαν τίτλος μανιφέστου της πρωτοπορίας, αλλά αυτή είναι η συμπύκνωση της αίσθησης που αποκομίζω από τη δουλειά της», εξηγεί στην «Κ» η κ. Τσιάρα, απαντώντας στην ερώτηση για την επιλογή που «ανοίγει» τον νέο θεσμό. «Από τα “Επεισόδια” και τις “Εικόνες στην ύλη”, μέχρι τις “Αποτοιχίσεις”, τις “Φωτοτυπίες απευθείας από την ύλη” και τους “Αστερισμούς”, η Παπασπύρου δημιουργεί χώρους για την άσκηση της ελευθερίας του βλέμματος, προκαλεί το ενδεχόμενο της αντίδρασης του θεατή και της προσωπικής ανάγνωσης».
60 χρόνια δημιουργίας
Παρατηρώ την καλλιτέχνιδα σκυμμένη πάνω στο Baalbeks να αγγίζει το έργο αναζητώντας τα σημεία που χρειάζονται στερέωση, σαν να ψηλαφίζει τα σπλάχνα ενός ζωντανού οργανισμού. Οπως κάνει πάντα –το ξέρουμε όσοι τη γνωρίζουμε– προτιμά να εργάζεται παρά να μιλάει, μια απολύτως βιωματική δημιουργός, που επί σχεδόν έξι δεκαετίες «συνομιλεί» με τα φαινομενικά ασήμαντα και αόρατα πράγματα που μας περιτριγυρίζουν. Παρά τα 85 της χρόνια διατηρεί το βλέμμα του παιδιού που όλοι ήμασταν κάποτε, εκείνου που με τη φαντασία του αναπλάθει μαγικές εικόνες από τα ίχνη του χρόνου που έχουν αποτυπωθεί στους σοβάδες – τις χαρακιές, τις ρωγμές, τα σκασίματα, τα σκισίματα, τα ξεθωριασμένα χρώματα, τα σκεβρωμένα σχήματα. «Το πέρασμα του χρόνου και η αλχημεία των αισθήσεων», θα μπορούσε να επιγράφεται το εικαστικό γλωσσάρι της δουλειάς της.
Για την έκθεση «Επιφάνειες, οδηγίες χρήσης», η Παπασπύρου δημιουργεί δύο νέα έργα. Το πρώτο από αυτά έχει σχεδόν δύο μέτρα μήκος και αποτελείται από περίπου δύο χιλιάδες κεφαλάκια κομμένα στο χέρι. «Μετρούσα περίπου έως τα χίλια πεντακόσια, μετά έχασα το μέτρημα», λέει. Παίζοντας με το βλέμμα μας, σ’ αυτές τις νέες «Εικόνες στην ύλη» μπορούμε να δούμε ένα ομοιογενές ανθρώπινο πλήθος ή πλησιάζοντας να παρατηρήσουμε τις διαφορές των μορφών, τις αδιόρατες εκφράσεις που μας διαφοροποιούν, όπως και στην πραγματική ζωή. «Η απόλυτη ορατότητα με τυφλώνει», ήταν ο τίτλος μιας έκθεσης της Παπασπύρου στην γκαλερί Gazon Rouge (2006) και αποκαλύπτει το είδος του παιχνιδιού που η Παπασπύρου παίζει μαζί μας: κρυφτό για μεγάλα παιδιά.
«Τι σημαίνει για σας αυτή η έκθεση;», τη ρωτώ.
«Κάθε έκθεση είναι μια νέα ανάγνωση, μια ανακεφαλαίωση του έργου, μάρτυρας του τι σου έχει συμβεί μέχρι τώρα και ίσως του τι έπεται», απαντά.
«Ναι, αλλά η συγκεκριμένη γίνεται στην Εθνική Πινακοθήκη», σχολιάζω.
«Χαρά μου», απαντά.
H έκθεση θα διαρκέσει έως τις 16 Απριλίου 2024. Ο τίτλος της αποτελεί αναφορά στο μυθιστόρημα «Ζωή: οδηγίες χρήσης» του Ζορζ Περέκ.
