Υπάρχει μία καταπληκτική ιστορία που είχε διηγηθεί κάποτε ο αείμνηστος Βασίλης Βασιλικός σε εκτενή συνέντευξή του στο περιοδικό «Το Δέντρο», αν δεν με απατά η μνήμη μου.
Οταν ήταν νέος, τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στη Θεσσαλονίκη, σύχναζε στο φαρμακείο του Νίκου-Γαβριήλ Πεντζίκη. Ο Πεντζίκης ήταν ήδη εξέχουσα προσωπικότητα των ελληνικών γραμμάτων και προκαλούσε δέος στους νεαρούς συγγραφείς της εποχής. Ομως ήταν ιδιότροπος άνθρωπος και δεν χαριζόταν στους νέους. Ο νεαρός Βασιλικός δεν πτοήθηκε. Μια ωραία μέρα, του εξομολογήθηκε ότι γράφει μυθιστόρημα. Με βλέμμα γεμάτο καχυποψία, ο Πεντζίκης τον ρώτησε τι θέμα έχει το μυθιστόρημά του.
«Είναι η ιστορία ενός νέου που θέλει να φύγει από το σπίτι του», απάντησε ο Βασιλικός. «Και πρέπει να γράψεις ολόκληρο μυθιστόρημα;», σχολίασε με αγανάκτηση ο Πεντζίκης, για να προσθέσει: «Γράψε απλώς “Θέλω να φύγω απ’ το σπίτι μου”, τελεία».
«Δεν είναι τόσο απλό!», αντέδρασε ο νεαρός συγγραφέας. «Και γιατί όχι;», ρώτησε κοφτά ο Πεντζίκης. «Διότι τον εμποδίζει η αγάπη που έχει προς τον πατέρα του», απάντησε ο Βασιλικός. Ο Πεντζίκης συνέχισε στο ίδιο μοτίβο: «Ε, γράψε τότε: θέλω να φύγω απ’ το σπίτι μου, κόμμα, αλλά με εμποδίζει αγάπη προς τον πατέρα μου, τελεία». Πολλές δεκαετίες μετά, ο Βασιλικός αφηγείται αυτή την ιστορία με τρυφερότητα και με χιούμορ, το χιούμορ αυτό που γινόταν λεπτή, γλυκόπικρη συχνά, ειρωνεία στα γραπτά του.
Εκείνη τη μέρα στο φαρμακείο του Πεντζίκη, ο μεγάλος συγγραφέας παρέδωσε στον μικρό ένα άτυπο μάθημα δημιουργικής γραφής περί οικονομίας. Οχι ότι ο Βασιλικός ακολούθησε τις διδαχές του Πεντζίκη (ούτε ο ίδιος τις ακολουθούσε εξάλλου). Αντίθετα, έβαλε πλώρη κι έγραψε πολλά βιβλία – είναι ίσως ο πολυγραφότερος μεταπολεμικός μας συγγραφέας (με 75 προσωπικούς τίτλους και άλλες 31 συμμετοχές σε συλλογικά έργα).
Το «Ζ» και ο Γαβράς
Η μεγάλη του στιγμή είναι βεβαίως το «Ζ» που θα μεταφέρει στο σινεμά ο Γαβράς και σήμερα ο Guardian κατατάσσει (μαζί με τον «Ζορμπά», από τη νεοελληνική πεζογραφία) στα «1.000 βιβλία που πρέπει να διαβάσει κανείς».
Αρχές της δεκαετίας του ’50 όμως, ο Βασιλικός κάνει κάτι μοναδικό: πηγαίνει στην Αμερική και σπουδάζει θέατρο και τηλεόραση, σε μια εποχή που το μέσο ήταν παντελώς άγνωστο σε μία μετεμφυλιακή Ελλάδα που πεινούσε και τεχνολογικά ήταν αναλφάβητη. Η εμπειρία αυτή θα εμπλουτίσει τους αφηγηματικούς του τρόπους: σενάριο, θέατρο, ρεπορτάζ, συνεντεύξεις – όλα θα μπολιαστούν στην πεζογραφία του. Πολλά χρόνια αργότερα θα κάνει ο ίδιος εκπομπή για το βιβλίο – το πιο δύσκολο θέμα για τηλεόραση. Κι όμως, θα το κάνει με μια αφοπλιστική αμεσότητα και μία καλώς εννοούμενη ελαφρότητα που συχνά ενοχλεί κάποιους Ελληνες συγγραφείς που είχε την καλοσύνη ο Βασιλικός να φιλοξενήσει.
Θα ήταν επιπόλαιο να πούμε ότι ήταν απλώς ένας πολιτικός συγγραφέας γιατί το υπαρξιακό στοιχείο, η προσωπική αγωνία, οι μεγάλες ανθρώπινες απορίες του έργου του τον βασάνιζαν διαρκώς.
Αυτό που οι κάποτε δυσκοίλιοι φιλοξενούμενοί του θεωρούσαν «light», ήταν η γόνιμη επιμονή του Βασιλικού οι καλεσμένοι του, πριν από τεχνικές αφήγησης, δομές σύνθεσης και αφηγηματικές φόρμες, να μιλήσουν για το θέμα και την πλοκή του μυθιστορήματος – για την «υπόθεση». Δεν ήξερε μονάχα ότι αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο μπορούσαν να «ψαρέψουν» τηλεθεατές (που δυνάμει θα μπορούσαν να γίνουν αναγνώστες), ήξερε ότι εκεί ήταν όλη η ουσία μιας αφήγησης.
Η «Νέα Δημοσιογραφία»
Ο Βασιλικός ήταν, τηρουμένων των αναλογιών, η ελληνική εκδοχή της «Νέας Δημοσιογραφίας» που άνθησε στην Αμερική τη δεκαετία του ’60 με τον Τρούμαν Καπότε, τον Γκέι Ταλίζ, τον Νόρμαν Μέιλερ, την Τζόαν Ντίντιον, τον Τομ Γουλφ κ.ά.: το ρεπορτάζ που γίνεται μυθιστόρημα. Πάνω εκεί πάτησε το διάσημο «Ζ» και άλλα του βιβλία.
Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο με τα μυθιστορήματα του Βασιλικού είναι η μείξη του πολιτικού και του κοινωνικού με το εξομολογητικό ακόμα και το αυτοβιογραφικό στοιχείο. Θα ήταν επιπόλαιο να πούμε ότι ήταν απλώς ένας πολιτικός συγγραφέας γιατί το υπαρξιακό στοιχείο, η προσωπική αγωνία, οι μεγάλες ανθρώπινες απορίες του έργου του τον βασάνιζαν διαρκώς, υπερβαίνοντας το όποιο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο των ιστοριών του: «Το Φύλλο», «Το Πηγάδι» και «Τ’ Αγγέλιασμα», «Η διήγηση του Ιάσονα», «Η μυθολογία της Αμερικής», «Το τελευταίο αντίο», «Γλαύκος Θρασάκης» κ.ά.
Ο Βασιλικός υπήρξε πολυσχιδής: ανέλαβε τη διεύθυνση της ΕΡΤ μεταπολιτευτικά, έγραψε σενάρια για ντοκιμαντέρ, αλλά και για τις «Μικρές Αφροδίτες» του Κούνδουρου, διετέλεσε πρέσβης της UNESCO, έκανε τηλεόραση, κυρίως όμως έγραψε πολλά, πάρα πολλά, σχεδόν κάθε είδους. Προφανώς και δεν αντέχουν όλα στον χρόνο, όπως συμβαίνει με κάθε συγγραφέα. Μεταφράστηκε όμως σε περισσότερες από τριάντα γλώσσες. Ευτυχώς που δεν άφησε τον Πεντζίκη να τον «ψαρώσει»…
