«Συνήθως οι φωτογράφοι καταγράφουν κάτι. Εγώ χρησιμοποιώ την κάμερα για να προβάλω την εσωτερική μου ιδέα για την πραγματικότητα».
Χιρόσι Σουγκιμότο
Οι αινιγματικές φωτογραφίες, που αμφισβητούν τις εύκολες ερμηνείες, του επιφανούς Ιάπωνα φωτογράφου Χιρόσι Σουγκιμότο, μας ταξιδεύουν από το παρόν, στο παρελθόν και στο μέλλον, από την αρχέγονη προϊστορία στην αιωνιότητα, με εργαλείο την ξύλινη φωτογραφική μηχανή του ως ένα είδος χρονομηχανής. Με τη ματιά του αδιάκοπου παρατηρητή, η τέχνη του είναι μια μελέτη πάνω στoν φυσικό κόσμο, στην Ιστορία, στη ζωγραφική, στην αρχιτεκτονική, στην οπτική επιστήμη, στα μαθηματικά και στην ίδια την ύπαρξη – δίχως τόπο και χρόνο.
Γεννημένος το 1948 στο Τόκιο, αλλά πολιτογραφημένος Αμερικανός, ο Σουγκιμότο, ένας από τους πλέον αναγνωρισμένους φωτογράφους της γενιάς του, ξεχωρίζει ως μοναδική φιγούρα στη σύγχρονη τέχνη: αναδιαμορφώνει τις αντιλήψεις μας για τον χρόνο στη φωτογραφία και προβάλλει εσωτερικές όσο και εξωτερικές «πραγματικότητες» με μιαν αξιοθαύμαστη διαχρονικότητα.
Η μεγάλη αναδρομική έκθεση, που φιλοξενείται αυτό τον καιρό στη Hayward Gallery στο Λονδίνο και συγκεντρώνει έργα των τελευταίων πέντε δεκαετιών, ανοίγει με μερικές από τις πρώτες και πιο συγκλονιστικές ασπρόμαυρες φωτογραφίες του από το 1976, λίγο μετά την άφιξή του στη Νέα Υόρκη. Προσεκτικά τοποθετημένη μεταξύ της εισόδου και της εξόδου του μουσείου, μία φωτογραφία που απεικονίζει ένα προ-ανθρώπινο ζευγάρι να περπατά αγκαλιασμένο μέσα σε ένα ηφαιστειακό τοπίο, μας δίνει την αίσθηση ότι ταξιδεύουμε στον χρόνο.
Παραπέρα, μια αγέλη λύκων παραμονεύει σε μια χιονισμένη βουνοπλαγιά, ένα ζευγάρι στρουθοκαμήλων υπερασπίζεται τα αυγά του ενάντια στα αγριογούρουνα που πλησιάζουν, μια πολική αρκούδα σε ένα αρκτικό τοπίο σταματάει με ανοιχτό το στόμα μπροστά σε μια νεκρή φώκια. Διακρίνονται από μια ξεχωριστή ζωντάνια και ένα ρεαλισμό που μας καθηλώνει. Πρόκειται για τα περίφημα 19ου αιώνα διοράματα-εκθέματα ταριχευμένων ζώων του Αμερικανικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Νέας Υόρκης, που με την παλιομοδίτικη, 19ου αιώνα, φωτογραφική μηχανή του, ο Σουγκιμότο τούς δίνει πνοή και υπόσταση και μιαν άλλη διάσταση. Ο ίδιος επισημαίνει ότι «η ζωή μου ως καλλιτέχνης ξεκίνησε τη στιγμή που είδα με τα μάτια μου ότι είχα καταφέρει επιτυχώς να επαναφέρω την αρκούδα στη ζωή».
Πειραματισμοί
Εκείνη την εποχή, ο Σουγκιμότο άρχισε επίσης να φωτογραφίζει κινηματογραφικές αίθουσες, χρησιμοποιώντας μια κάμερα μεγάλου φορμά και πειραματιζόμενος με τη διάρκεια της έκθεσης της κάθε του φωτογραφίας. «Το να παρακολουθείς μια ταινία διάρκειας δύο ωρών είναι απλώς να κοιτάς 172.800 φωτογραφίες», διευκρινίζει ο καλλιτέχνης. «Ηθελα να φωτογραφίσω μια ταινία, με όλη της την εμφάνιση χρόνου και κίνησης, για να τη σταματήσω ξανά».
Ενα απόγευμα το 1978, μπήκε σε ένα φθηνό σινεμά στο Ιστ Βίλατζ με μια κάμερα μεγάλου φορμά. Οταν άρχισε η ταινία, άνοιξε το διάφραγμα. Δύο ώρες αργότερα, όταν το φιλμ τελείωσε, έκλεισε το κλείστρο. Οταν αργότερα εμφάνισε τη φωτογραφία, το όραμά του της λαμπερής οθόνης έγινε πραγματικότητα.
Αυτή η φωτεινότητα κάνει τις φωτογραφίες να μοιάζουν με lightboxes, πάντα στο πνεύμα του παράδοξου και της αβεβαιότητας που χαρακτηρίζει τη δουλειά του. Μια μεγάλη ενότητα συμπεριλαμβάνει έργα από τη διάρκεια τεσσάρων δεκαετιών: πολυτελείς κινηματογραφικές αίθουσες με κορινθιακούς κίονες και περίτεχνα επιχρυσωμένα ταβάνια, drive in με φόντο νυχτερινούς ουρανούς που διασταυρώνονται με τα φωτεινά ίχνη που αφήνουν τα αεροπλάνα, εγκαταλελειμμένες αίθουσες που κάποτε ήταν η επιτομή της πολυτέλειας και της αίγλης ενώ τώρα είναι άδειες και επικίνδυνες, αλλά και θέατρα για όπερες στην Ιταλία. Εύστοχα και αβίαστα, ο Σουγκιμότο απαθανατίζει τη συλλογική τελετουργία του κινηματογράφου που βλέπει βαθιά ριζωμένη στην ανθρώπινη ιστορία.
«Η ζωή μου ως καλλιτέχνης ξεκίνησε τη στιγμή που είδα με τα μάτια μου ότι είχα καταφέρει να επαναφέρω την αρκούδα στη ζωή».
Ταξιδεύοντας και πάλι στον χρόνο, αρχιτεκτονικά ορόσημα-φαντάσματα μας σαγηνεύουν – μια λεπτομέρεια ή μια θολή εικόνα αρκούν για να αποτυπώσουν το όραμα του κάθε αρχιτέκτονα: όπως το Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου και το κτίριο Κράισλερ στη Νέα Υόρκη, ο Πύργος του Αϊφελ, το παρεκκλήσι της Notre-Dame du Haut του Λε Κορμπιζιέ.
Κέρινα πορτρέτα
Λιγότερο εύστοχα είναι μια σειρά από ασπρόμαυρα πορτρέτα σπουδαίων βασιλικών προσώπων, πολιτικών, συγγραφέων και καλλιτεχνών: ανάμεσά τους η πριγκίπισσα Νταϊάνα, ο Φιντέλ Κάστρο, ο Ναπολέων Βοναπάρτης, ο Ερρίκος Η΄ της Αγγλίας, ο Οσκαρ Ουάιλντ, η βασίλισσα Βικτωρία και ο Σαλβαδόρ Νταλί. Φτιαγμένα από τα αντίστοιχα κέρινα ομοιώματα του Μαντάμ Τισό στο Λονδίνο, διακρίνονται από έναν τρομακτικό ρεαλισμό, επικυρώνοντας τη θέση τους στην ιστορία των τελευταίων 500 ετών, αλλά απουσιάζουν η ανθρωπιά και το μυστηριώδες και αινιγματικό στοιχείο των άλλων έργων του.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον για όποιον θέλει να εντρυφήσει στην αίσθηση του άπειρου και της αιωνιότητας παρουσιάζουν οι δύο αίθουσες με τα περίφημα θαλασσινά τοπία (Seascapes) από τη δεκαετία του ’90, στον πρώτο όροφο. Ο Σουγκιμότο τράβηξε τις φωτογραφίες με το πρώτο ή το τελευταίο φως της ημέρας με μια τεράστια φωτογραφική μηχανή που τοποθέτησε σε ένα βράχο που κοίταζε προς τον ορίζοντα. Αποτέλεσμα: ποιητικές, αφηρημένες συνθέσεις, όπου ο ορίζοντας είναι επίπεδος και η θάλασσα ακίνητη, γαλήνια, με εναλλαγές φωτεινότητας και θολότητας. Διαχρονικές θάλασσες που γίνονται ένα με τον ουρανό, με απροσδιόριστο τον τόπο και τον χρόνο, αιχμαλωτίζουν το βλέμμα και τη σκέψη του θεατή.
Οι τίτλοι των φωτογραφιών προδίδουν την τοποθεσία τους: μία είναι από τη θάλασσα του Αιγαίου στο Πήλιο, άλλη μία από τη θάλασσα της Λιγουρίας, αλλά θα μπορούσαν να είναι οπουδήποτε. Σαγήνευσε τους πρώτους ανθρώπους και θα είναι εκεί όταν θα φύγουμε. Οπως λέει και ο ίδιος ο καλλιτέχνης: «Από πού προέρχονται αυτές οι αρχαίες αισθήσεις που νιώθω; Αναρωτήθηκα αν ήταν δυνατόν να δουν οι σύγχρονοι άνθρωποι τα τοπία που έβλεπαν κάποτε οι αρχαίοι. Τότε κατάλαβα ότι πρέπει να είναι η θάλασσα».
Με έναν επικό λυρισμό, ο Σουγκιμότο θίγει θεμελιώδη και διαχρονικά θέματα και μας παροτρύνει να συνδεθούμε με την αλήθεια της ύπαρξής μας, να διαχειριστούμε το αναπόφευκτο, αυτό της εξόδου από τη ζωή και την πορεία προς τον θάνατο. Εύστοχα οι δύο αίθουσες με τα θαλασσινά τοπία πλαισιώνουν τη Θάλασσα του Βούδα (Sea of Buddha), μια εγκατάσταση από 49 φωτογραφίες, που αναδημιουργεί ένα βουδιστικό ναό του 12ου αιώνα στο Κιότο. Ο ναός χτίστηκε για έναν ευσεβή πρώην αυτοκράτορα σε μια εποχή μεγάλου φόβου, ενσαρκώνοντας την αναγέννηση και τη μετά θάνατον ζωή, ενώ τα 1001 επιχρυσωμένα γλυπτά είναι η ατελείωτη υπόσχεση της αιωνιότητας, αφήνοντας πίσω του ένα είδος χρόνου στο κατώφλι του άλλου.
Τέχνη με Polaroid
Η έκθεση τελειώνει με την ενότητα Opticks, οι μοναδικές φωτογραφίες που δεν είναι ασπρόμαυρες. Χρησιμοποιώντας έναν καθρέφτη, ένα γυάλινο πρίσμα και μια φωτογραφική μηχανή Polaroid μικρού μεγέθους, ο Σουγκιμότο δημιούργησε κάθε εικόνα ως ένα συμπυκνωμένο και ζωντανό μπλοκ χρώματος το οποίο, όταν κοιτάξουμε προσεκτικά, αποκαλύπτει ένα μείγμα διαφορετικών αποχρώσεων.
Αυτές οι μεγεθυσμένες χρωμογονικές εκτυπώσεις εικόνων Polaroid δημιουργούν μια υπέροχη και πολύχρωμη αισθητική και συναισθηματική εμπειρία που μας καθηλώνει, με το φως ως μοναδική χρωστική ουσία. Ο καλλιτέχνης –που άντλησε έμπνευση από τα πειράματα του Ισαάκ Νεύτωνα το 1704 με πρίσματα, που απέδειξαν ότι το φυσικό φως δεν ήταν καθαρά λευκό αλλά, αντιθέτως κόκκινο, πορτοκαλί, κίτρινο, πράσινο, μπλε, λουλακί και βιολετί– πιστεύει ότι έχει «δημιουργήσει μια νέα εποχή για τη ζωγραφική». Στεκόμαστε άφωνοι. Το βάθος, η ένταση των χρωμάτων και η φωτεινότητα που υπάρχει σε αυτά, μας προσκαλούν σε πνευματικό στοχασμό, κάτι σαν την καταβύθιση που μας υποβάλλουν τα εμβληματικά έργα του Μαρκ Ρόθκο.
Ο Σουγκιμότο χαρτογραφεί ένα βαθύ και οικουμενικό κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας. Εχει φέρει μια μετατόπιση στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη φωτογραφία, το πέρασμα του χρόνου και την ανθρώπινη παρουσία μέσα σε αυτόν, με έναν γαλήνιο, ανεπιτήδευτο και στοχαστικό τρόπο. Πραγματική απόλαυση!
«Μηχανή του χρόνου: Χιρόσι Σουγκιμότο»
Hayward Gallery, Λονδίνο.
Διάρκεια έως τις 7 Ιανουαρίου 2024.
*Η κ. Τίνα Σωτηριάδη είναι επιμελήτρια εκθέσεων και κριτικός τέχνης που ζει και εργάζεται στο Λονδίνο.
