Από τις 24 Δεκεμβρίου που ο Βασίλης Καρράς πέθανε σε ηλικία 70 ετών, μέχρι και την κηδεία του χθες στο Κοκκινοχώρι Καβάλας, μία λέξη φαίνεται πως εμφανίζεται συχνότερα στα περισσότερα συλλυπητήρια μηνύματα και ανακοινώσεις για τον θάνατό του: η λέξη «λαϊκός». Μεταξύ άλλων, ο Καρράς ήταν «λαϊκός τραγουδιστής» ή και «λαϊκός ποιητής», η σορός του τέθηκε σε «λαϊκό προσκύνημα» και όσα εξέφρασε ο ίδιος εντάσσονται σε μια «σύγχρονη λαϊκότητα». Οχι, δεν υπήρξε ακριβώς κάποια λεκτική κατάχρηση εδώ. Ομως η εκδημία ενός καλλιτέχνη που μεσουράνησε στις προηγούμενες δεκαετίες και σε ένα μουσικό ιδίωμα με λιγότερους πλέον εκπροσώπους, αποτελεί αφορμή για να τεθεί το εξής ερώτημα: τι εστί σήμερα «λαϊκό» και «λαϊκότητα» και ποιος τα εκφράζει;
«Δεν είναι εύκολο σήμερα να ορίσει κανείς τι είναι λαϊκό. Αραγε για να χαρακτηριστεί ως τέτοιο ένα τραγούδι, πρέπει να βασίζεται σε λαϊκούς δρόμους; Τα όρια είναι πλέον ασαφή», λέει στην «Κ» ο Φώτης Απέργης, διευθυντής των μουσικών σταθμών της ΕΡΤ. Οπως εξηγεί, στις δεκαετίες του ’40 και του ’50 οι κοινωνικές τάξεις ήταν πιο οριοθετημένες και ανάλογα οριοθετημένη ήταν η πολιτισμική έκφρασή τους. Από τη στιγμή που οι τάξεις άρχισαν να επικοινωνούν μεταξύ τους περισσότερο και η κοινωνία να αστικοποιείται εντονότερα και γρηγορότερα, το λαϊκό κατέστη δυσκολότερο να οριστεί. «Μάλιστα, υπάρχουν τραγούδια με πιο σύνθετη μορφή», σημειώνει ο κ. Απέργης, «που περιέχουν περισσότερη λαϊκότητα από άλλα, που φορούν αυτόν τον μανδύα αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι παρά βιομηχανικές κατασκευές. Ενα μεγάλο μέρος του κοινού με ποικίλα ενδιαφέροντα είναι πιο εξοικειωμένο με κάτι που παλιότερα έμοιαζε απρόβλεπτο. Ασφαλώς έχει χαθεί προ πολλού η αυθεντικότητα αυτού που μάθαμε να ονομάζουμε κλασικό λαϊκό τραγούδι, αλλά θα ήταν μάταιο να την αναζητούμε σε μια τελείως διαφορετική εποχή».
Ο συνθέτης και στιχουργός Γιώργος Ανδρέου πιστεύει πως η ιδέα της λαϊκότητας έχει ξεπεραστεί ιστορικά, επειδή, όπως λέει, «δεν υπάρχει πλέον ένας ενιαίος ιστός στον λαϊκό πολιτισμό, με κοινά χαρακτηριστικά και πεποιθήσεις ως προς το δίκαιο, την τέχνη, τον έρωτα, τις σχέσεις αρσενικού-θηλυκού και τη σχέση με τη μεταφυσική». Ολα αυτά, συνεχίζει, «έχουν καταλυθεί προ πολλού στη μεταμοντέρνα κοινωνία», ενώ πλέον «λαϊκότητα υφίσταται στη νοσταλγία του παρελθόντος, όταν για παράδειγμα σε ένα σκυλάδικο, αφού οι τραγουδιστές πουν ο καθένας τα σουξέ του, στο τέλος ερμηνεύσουν και ένα κομμάτι του Τσιτσάνη, του Καλδάρα κ.ά.». Κατά τη γνώμη του, «ο Χατζιδάκις και ο Τσαρούχης έφαγαν τη ζωή τους επιχειρώντας να συνομιλήσουν με ό,τι ονόμαζαν “αριστοκρατικό λαϊκό”, ενώ το μεγαλύτερο κομμάτι της σημερινής δημιουργίας έχει απομακρυνθεί από τη συνομιλία με τη λαϊκότητα. Δεν είναι κατακριτέα αυτή η αντίληψη, διότι υπάρχει μια φοβερή κατάτμηση του πολιτισμικού πεδίου, με κάθε του “φέτα” να έχει άλλη λογική. Και αυτό επιδεινώνεται από μια απλοϊκή παγκοσμιοποίηση, που δεν έχει φίλτρα –για ποιο λόγο κάτι με αφορά ή όχι– αλλά μόνο μόδες, οι οποίες έρχονται, παρέρχονται και λειτουργούν διαλυτικά».
«Ο,τι παίρνει ο κόσμος στο στόμα του και στην καρδιά του είναι λαϊκό. Από τον “Βαφτιστικό”, μέχρι το “Μπαξέ Τσιφλίκι”», λέει ο Σταμάτης Κραουνάκης.
Ο συγγραφέας Θωμάς Κοροβίνης διακρίνει επίσης διαφορές ανάμεσα στη λαϊκότητα του τότε και του τώρα. «Ο Βασίλης Καρράς, ένα πονόψυχο χωριατόπουλο με βροντερή, λυγμική φωνή, ανδρωμένο στα μπουζουκομάγαζα της γλεντζούς, κάποτε “φτωχομάνας” Σαλονίκης, υπήρξε ένας συγκυριακά υπερτυχερός καλλιτέχνης, ο οποίος λατρεύτηκε από μεγάλη μερίδα συνανθρώπων μας, που θύουν στον βωμό του αισθηματολογικού λαϊκού άσματος», λέει ο συγγραφέας και συνεχίζει: «Οχι, δεν είναι αυτή η διδαχή του λαϊκού τραγουδιού, από τον Μάρκο ώς τον Καζαντζίδη, για όσους το νιώσαμε, το στηρίζουμε και το υπηρετούμε. Ενα σεβαστό τμήμα αυτής της μεταποιημένης, μεταμορφωμένης λαϊκότητας εκφράζεται πλέον μέσα από μαζικές εκδηλώσεις συμπυκνωμένης συγκίνησης των φανατικών ακροατηρίων στις λουστραρισμένες πίστες, στις παράφορες αρένες, στις εκδηλώσεις πένθους με τον χαμό του ειδώλου. Ευχής έργο», καταλήγει ο κ. Κοροβίνης, «αυτή η μορφή λαϊκότητας να σημειωνόταν αντίστοιχα, με ισοδύναμο πάθος, σε διεκδικήσεις αγωνιστικές για τα ανθρώπινα και τα εργατικά δικαιώματα και σε απόπειρες για την πολιτιστική μας πρόοδο».
Σύμφωνα με τον Σταμάτη Κραουνάκη, «ό,τι παίρνει ο κόσμος στο στόμα του και στην καρδιά του είναι λαϊκό. Από τον “Βαφτιστικό” μέχρι το “Μπαξέ Τσιφλίκι”. Το πρόσωπο και το ρεπερτόριο του Βασίλη Καρρά ανήκουν σε αυτήν την ομάδα ανθρώπων που έδωσαν τον εαυτό τους στην καύση».
Κομμάτι του λαού
Τι λένε όμως οι ανθρωπιστικές επιστήμες για το θέμα; Ο Λεωνίδας Οικονόμου, καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, σημειώνει ότι στο παρελθόν, το «λαϊκό» οριζόταν από τη λαογραφία: το λαϊκό τραγούδι παραγόταν από την κοινότητα και ήταν ανώνυμο, διέθετε προφορικότητα, ενώ χαρακτηριζόταν και από έλλειψη επιμειξιών. Το λαϊκό στοιχείο της πόλης θεωρούνταν νοθευμένο, ωστόσο, μεταπολεμικά, κάποια κομμάτια του μουσικού πολιτισμού της (το ρεμπέτικο, τα μπλουζ, τα φάντο) αναγνωρίστηκαν ως λαϊκά και «αυθεντικοποιήθηκαν», με τη λογική ότι διατηρούσαν αγροτικές παραδόσεις σε θυλάκους του αστικού χώρου. Από τη δεκαετία του ’60-’70 όλη η μουσική παραγόταν από τις δισκογραφικές εταιρείες και έτσι προέκυψε ένας ορισμός που δεν υποστασιοποιεί το λαϊκό τραγούδι. «Πλέον, λαϊκό είναι οτιδήποτε ακούει ένα κομμάτι του λαού», λέει ο κ. Οικονόμου και συνεχίζει: «Λαϊκή είναι και η όπερα και οι Rolling Stones. Ολα είναι λαϊκά πλέον, όμως δεν σημαίνει ότι έχουν όλα αξία. Σε μια αδρή διατύπωση, η λαϊκότητα σήμερα εντοπίζεται εκεί όπου συναντώνται τα media με τις δυνάμεις της κοινωνίας και με τον δημόσιο λόγο. Οι συγκεκριμένοι τρεις παράγοντες ορίζουν αυτό που καταναλώνει ο λαός».
