Στις 11 Σεπτεμβρίου 1973 έγινε στρατιωτικό πραξικόπημα στη Χιλή. Η επίθεση στο προεδρικό μέγαρο στο Σαντιάγο στοίχισε τη ζωή του σοσιαλιστή και δημοκρατικά εκλεγμένου προέδρου Σαλβαδόρ Αλιέντε και άλλων συνεργατών του. Ο Αριελ Ντόρφμαν, υπεύθυνος Τύπου και πολιτιστικός σύμβουλος του Αλιέντε, όφειλε να είναι στο προεδρικό μέγαρο εκείνο το πρωί αλλά την τελευταία στιγμή άλλαξε τη βάρδιά του με κάποιο φίλο. Ο φίλος του ήταν ανάμεσα σ’ αυτούς που συνελήφθησαν, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν. Ο Ντόρφμαν σώθηκε. Είχε φύλακα άγγελο.
Μετά το πραξικόπημα ο Ντόρφμαν εγκατέλειψε τη Χιλή και τα επόμενα χρόνια δούλεψε ως συγγραφέας, θεατρικός συγγραφέας και δοκιμιογράφος. Ωστόσο, ο θάνατος του Αλιέντε συνεχίζει να τον απασχολεί. Πενήντα χρόνια αργότερα μας χαρίζει το «Μουσείο αυτοχειρίας», ένα βιβλίο 676 σελίδων που χτίστηκε πάνω στο άλυτο ερώτημα αν ο Αλιέντε αυτοκτόνησε ή σκοτώθηκε. Ελπιζα πως θα τον έβρισκα στη Χιλή αλλά εκείνος ήταν στις ΗΠΑ όπου είναι επίτιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Duke. Τελικά συμφώνησε να μου δώσει συνέντευξη κι ας ήταν εξ αποστάσεως.
Ξεκινώ ρωτώντας τον τι τον οδήγησε να γράψει ένα τέτοιο βιβλίο. Ενοχή επειδή σώθηκε ή καθήκον επειδή «κάποιος έπρεπε να διηγηθεί τα γεγονότα», όπως λέει και στο βιβλίο; Η απάντησή του είναι αινιγματική. «Δεν είχα ιδέα ότι η ενοχή θα μπορούσε να ήταν η κινητήριος δύναμη στη συγγραφή αυτού του βιβλίου. Ούτε ότι είχα επιζήσει για να γράψω πολλές ιστορίες και προπάντων αυτήν εδώ».
Η προαγωγή του Πινοσέτ
Ο Αλιέντε είχε προαγάγει τον Αγκούστο Πινοσέτ σε αρχιστράτηγο του γενικού επιτελείου των ενόπλων δυνάμεων λίγες εβδομάδες πριν από το πραξικόπημα. Είναι άξιο απορίας πώς ο Αλιέντε παρερμήνευσε τόσο πολύ τον Πινοσέτ. Ηταν τόσο αφελής; «Δεν ήταν αφελής, ήταν άνθρωπος τιμής (σ.σ. λέξη που χρησιμοποίησε και στην τελευταία του ομιλία πριν πεθάνει). Του ήταν αδιανόητο ότι ένας ολόκληρος στρατηγός της Δημοκρατίας σαν τον Πινοσέτ θα μπορούσε να αθετήσει τον λόγο του».
Ιδεαλισμός – πρακτικισμός
Μήπως ο Αλιέντε δυσκολευόταν, λοιπόν, να συνδυάσει τον ιδεαλισμό του με την πρακτική όψη των πραγμάτων; «Νομίζω ότι αυτός είναι ένας δίκαιος χαρακτηρισμός των προβλημάτων του Αλιέντε – και των δυσκολιών που αντιμετωπίζει σήμερα η Χιλή καθώς προσπαθεί να οραματιστεί μια κοινωνία που είναι ριζικά διαφορετική. Αμέτρητα βιβλία, συμπεριλαμβανομένου και του δικού μου, έχουν δημοσιευθεί για τον Αλιέντε και γιατί απέτυχε η επανάστασή του, είμαι επιφυλακτικός, όμως, να μην υπεραπλουστεύσω το θέμα, διαφορετικά δεν θα έγραφα ποτέ ένα μυθιστόρημα τόσο σύνθετο και γεμάτο αντιφάσεις όπως «Το μουσείο αυτοχειρίας».
Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει σήμερα η Χιλή είναι τεράστιες, όπως βλέπουμε από τις αντιδράσεις των Χιλιανών κατά της σύνταξης ενός νέου συντάγματος που θα αντικαθιστούσε εκείνο του δικτάτορα Πινοσέτ.
Ενας από τους κύριους χαρακτήρες του βιβλίου, ο Τζόζεφ Χόρθα, λέει σε κάποιο σημείο ότι η ιστορία αυτού του τόπου είναι να μην ξέρεις ποιος κάθεται δίπλα σου σε ένα καφενείο, υπονοώντας πως όλοι κατασκοπεύουν τους πάντες. Ισχύει αυτό και σήμερα; «Τα λεγόμενα του Χόρθα ανοίγουν τον δρόμο για το θεατρικό μου “Ο Θάνατος και η κόρη”. Δυστυχώς, η συνύπαρξη θυμάτων και θυτών στην ίδια χώρα –και επομένως η έλλειψη εμπιστοσύνης– είναι τόσο επίκαιρη σήμερα όσο ήταν τότε όταν το έγραψα το 1990».
Ενα αλληγορικό έργο
Ο «Θάνατος και η κόρη» είναι ένα αλληγορικό θεατρικό έργο που βάζει το θύμα στη θέση του θύτη, σχολιάζοντας θέματα αυτοδικίας, εκδίκησης και συγχώρεσης. Πρωτοπαίχτηκε στο Λονδίνο το 1991 και σφράγισε το όνομα του Ντόρφμαν στο παγκόσμιο λογοτεχνικό στερέωμα.
Γεννημένος στην Αργεντινή, γιος εξόριστων Ρωσοεβραίων, μεγάλωσε στην Αμερική. Στα δώδεκά του χρόνια ο μακαρθισμός ανάγκασε την οικογένειά του να εγκαταλείψει τις ΗΠΑ και να καταλήξει στη Χιλή όπου σπούδασε και παντρεύτηκε. Πώς κατάφερε να επιβιώσει από όλες αυτές τις αντιξοότητες της ζωής; «Χωρίς την αγαπημένη μου σύζυγο, Ανχέλικα, που είναι ένας από τους κύριους χαρακτήρες στο μυθιστόρημά μου, δεν θα είχα επιβιώσει». Ο φύλακας άγγελος που λέγαμε.
Ολα αυτά τα χρόνια εξορίας, ταξιδεύοντας με την οικογένειά του ανά την υφήλιο, θα πρέπει να έχει δεχθεί επιρροές από διάφορες κουλτούρες. Διαβάζοντας το «Μουσείο αυτοχειρίας» βλέπουμε μια αφήγηση διανθισμένη με ελληνικές αναφορές, αρχαίες και νέες. Ο Οδυσσέας, η Ιθάκη, η Κίρκη, ο Οιδίποδας μέχρι και ο Κώστας Γαβράς κάνουν την εμφάνισή τους.
Μήπως είναι επειδή οι ελληνικοί μύθοι και οι τραγωδίες πραγματεύονται τα ουσιώδη ζητήματα της ζωής; Εκδίκηση, δικαιοσύνη, εμπιστοσύνη; «Η Ελλάδα ήταν πάντα μια σταθερά στην ύπαρξή μου. Οι μύθοι και οι θρύλοι σας με είχαν μαγέψει από παιδί. Η επιρροή των αρχαίων φιλοσόφων, δραματουργών, ποιητών, ιστορικών άφησε ένα ανεξίτηλο σημάδι πάνω μου όπως και η σύγχρονη ελληνική ιστορία, λογοτεχνία, μουσική και κινηματογραφική παραγωγή. Η Ελλάδα εμφανίζεται συνέχεια και εμμονικά στη λογοτεχνία μου. Για παράδειγμα, στη χώρα σας έχω στήσει ένα απ’ τα πρώτα μου μυθιστορήματα, το “Χήρες”, που αναφέρεται στους “εξαφανισμένους” αντιφρονούντες επί Πινοσέτ. Στο “Η Μήδεια στο καθαρτήριο” εξερευνώ πώς ο Ιάσονας και η Μήδεια αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλον στη μετά θάνατο ζωή. Στο θεατρικό “Out of Darkness”, που δεν έχει ανέβει ακόμα, ο μύθος του Οιδίποδα μεταφέρεται στη Λατινική Αμερική. Και το “Μουσείο αυτοχειρίας” παρουσιάζει μια επανερμηνεία της Ιθάκης – τι θα συμβεί αν ο Οδυσσέας επιστρέψει στο σπίτι του και πρέπει να ζήσει κάτω από την μπότα των μνηστήρων;».
Η Ελλάδα ήταν πάντα μια σταθερά στην ύπαρξή μου. Οι μύθοι και οι θρύλοι σας με είχαν μαγέψει από παιδί.
Στην ιστορία πλασματικοί χαρακτήρες συγχρωτίζονται με πραγματικά πρόσωπα, οπότε το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως μυθοπλαστική αυτοβιογραφία. Συμφωνεί; «Εχω γράψει αυτοβιογραφίες στο παρελθόν και το μυθιστόρημα αυτό καλύπτει μερικά από τα χρόνια και τις εμπειρίες αυτής της περιόδου. Οπως λέει κι ο Nοβάλις στα αποφθέγματα που καταχωρίζω στην αρχή του βιβλίου “τα μυθιστορήματα προκύπτουν από τις ελλείψεις της ιστορίας”. Σε αυτή την περίπτωση, η μυθοποίηση της ύπαρξής μου μού επέτρεψε να πάω εκεί που η Ιστορία δεν μπορούσε, στο βασίλειο ενός παράλληλου σύμπαντος που έπλασα με βάση πραγματικά γεγονότα».
Αυτή η μυθοπλασία της ύπαρξής του οδηγεί τον Ντόρφμαν να δημιουργήσει έναν χαρακτήρα που ονομάζεται Αριελ, ο οποίος εκτός από τον αφηγητή του βιβλίου λειτουργεί και ως alter ego του. Ωστόσο, υπάρχει και ένας άλλος κεντρικός και πολυσχιδής ήρωας, ο Χόρθα, ένας Ολλανδός δισεκατομμυριούχος που σχεδιάζει να ιδρύσει ένα μουσείο αυτοχειρίας. Στο βιβλίο ο Χόρθα θέτει ερωτήσεις για ζητήματα που ο Αριελ δεν θα μπορούσε να κάνει. Μήπως τελικά και ο Χόρθα είναι ένα δεύτερο alter ego του συγγραφέα; Πώς τον επινόησε;
«Γιατί υποθέτουμε ότι τον έχω επινοήσει; Αν το όνομά του δεν εμφανίζεται στο Google, μπορεί να οφείλεται στο ότι είναι ψεύτικο. Αλλά μπορεί και να έχεις δίκιο, φαίνεται να είναι ο σωσίας του αφηγητή».
Αυτοκτόνησε ο Αλιέντε;
Το «Μουσείο αυτοχειρίας» είναι μια εξονυχιστική μελέτη για την αυτοχειρία από την αρχαιότητα μέχρι τώρα. Το θέμα τον ενδιέφερε ανέκαθεν ή ήθελε να εμβαθύνει περισσότερο επειδή ο Αλιέντε εικάζεται ότι είχε αυτοκτονήσει; «Σχεδίαζα να γράψω ένα μυθιστόρημα για έναν εξόριστο που θα επέστρεφε στη Χιλή για να ερευνήσει αν ο Αλιέντε είχε αυτοκτονήσει ή είχε δολοφονηθεί. Αλλά δεν ήξερα πώς. Μόνο όταν συνειδητοποίησα ότι το θέμα της πιθανής αυτοκτονίας του θα έπρεπε να συνδυαστεί με τη συλλογική αυτοκτονία που διαπράττουμε ως ανθρώπινο είδος –την υπερθέρμανση του πλανήτη μας– μόνο τότε μπόρεσα να το γράψω. Ηθελα ο θάνατος του Αλιέντε να προβληθεί στην κρίση που μας απασχολεί σήμερα και να μας αφυπνίσει. Μου άρεσε να βλέπω πώς οι προσωπικές ζωές των ηρώων του βιβλίου, και του προέδρου, μπλέκονταν στη μοίρα όλης της ανθρωπότητας».
Τα πλαστικά του Χόρθα
Θέματα κλιματικής αλλαγής και αυτοχειρίας είναι αλληλένδετα στο βιβλίο. Μια μέρα ο Χόρθα, που έχει πλουτίσει από την παραγωγή πλαστικών αντικειμένων, εκεί που ψάρευε έπιασε έναν κιτρινόπτερο τόνο που είχε καταπιεί ένα κομμάτι πλαστικό σαν κι αυτά που έφτιαχνε ο ίδιος. Συνειδητοποιώντας πως κατέστρεφε τον πλανήτη και σκοπεύοντας να επανορθώσει, συνέλαβε την ιδέα να χτίσει ένα μουσείο που να δείχνει την αυτοχειρία σε όλες της τις εκφάνσεις. Ανάμεσα στα εκθέματα θα υπάρχουν πορτρέτα διάσημων αυτοχείρων, αλλά πρώτα θα πρέπει να ανακαλύψει αν ο Αλιέντε είχε αυτοκτονήσει. Υπάρχει λόγος για αυτό – δεν είναι απλά ότι πρέπει να συμπληρώσει τη συλλογή του. Ετσι ζητάει από τον Αριελ, επί αμοιβή, να ερευνήσει τι συνέβη εκείνη τη μέρα στο προεδρικό μέγαρο. Τα «γιατί», τα «ποιος» και τα «πώς» είναι αυτά που σφιχτοπλέκουν το μυστήριο της ιστορίας. «Αν ο Αριελ είχε δεχτεί πως ο Αλιέντε αυτοκτόνησε, θα θεωρούσε αυτή την πράξη άνανδρη ή θαρραλέα;» τον ρωτώ. «Είμαι αποφασισμένος να μη μαντεύω τις σκέψεις των χαρακτήρων μου. Ούτε να εξηγώ ανατροπές και καταλήξεις του μυθιστορήματος. Οι New York Times χαρακτήρισαν το βιβλίο ως πράξη θάρρους». Είναι σαν να μου έχει απαντήσει. Οπως πάντα, πλάγια. Αν ο Αλιέντε είχε δολοφονηθεί θα είχε ηρωοποιηθεί. Η αυτοχειρία, όμως, χρειάζεται θάρρος.
«Το πρόβλημα με τους αυτόχειρες», συνεχίζω, «είναι πως αφήνουν στους άλλους που μένουν πίσω να τα βγάλουν πέρα με μια ζωή που δεν έχει βιωθεί. Μήπως η συγγραφική δουλειά του ήταν μια προσπάθεια συμβιβασμού δικού του με τον θάνατο του Αλιέντε και τις συνέπειες που προέκυψαν;». «Τον Αλιέντε τον θρηνώ εδώ και πενήντα χρόνια. Ελπίζω πως αυτός είναι ένας τρόπος να συμβιβαστώ με τον θάνατό του και όλους τους θανάτους που ακολούθησαν». Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να θεωρήσουμε το βιβλίο αυτό ως το επιστέγασμα του έργου ζωής του; «Αρκετοί, σημαντικοί, συγγραφείς θεωρούν πως το βιβλίο αυτό είναι το αποκορύφωμα της λογοτεχνικής μου συμβολής. Είναι αλήθεια ότι δεν έχω επιχειρήσει ποτέ ένα τόσο φιλόδοξο, πολύπλευρο και πολύπλοκο εγχείρημα – φυσική κατάληξη όλων των άλλων βιβλίων μου. Αλλά μες στα επόμενα χρόνια σκοπεύω να δημοσιεύσω το “Allegro” με αφηγητή τον Μότσαρτ που θα προσπαθήσει, βασιζόμενος σε πραγματικά γεγονότα, να εξερευνήσει αν ο Μπαχ και ο Χέντελ δολοφονήθηκαν από έναν αδίστακτο οφθαλμίατρο. Και το “Americanos: Murieta’s Footsteps”, ένα έπος που καλύπτει την ιστορία και των δύο Αμερικών πάνω από εκατό χρόνια».
Τον Αλιέντε τον θρηνώ εδώ και πενήντα χρόνια. Ελπίζω πως αυτός είναι ένας τρόπος να συμβιβαστώ με τον θάνατό του και όλους τους θανάτους που ακολούθησαν στη Χιλή.
Ο Ντόρφμαν είναι 81 χρόνων και τα χέρια του είναι γεμάτα, φορτωμένα, με δώρα για εμάς τους αναγνώστες των βιβλίων του και τους θεατές των θεατρικών του.
Μερικά από τα βιβλία του: «The Suicide Museum» (Other Press), «Ο Θάνατος και η κόρη» (Κάπα Εκδοτική), «Η Μήδεια στο καθαρτήριο» (Ηριδανός), «Cautivos: a Novel» (OR Books).
