«Κι εσείς παιδιά της λευτεριάς/ που μάθατε το δράμα/ ξοντώσετε τον φασισμό/ σας το αφήνω τάμα».
Είναι ίσως το πιο συγκλονιστικό μήνυμα που μας έστειλαν από τα κολαστήρια του Αουσβιτς – Μπιργκενάου οι Eλληνες Eβραίοι της Θεσσαλονίκης, μάρτυρες της ναζιστικής θηριωδίας. Το μήνυμα άργησε 80 χρόνια, έφτασε όμως στις μέρες μας μέσα από τους στίχους του τραγουδιού «Θεσσαλονίκη μου γλυκιά», ένα από τα «Τραγούδια του Ολοκαυτώματος», που συγκέντρωσε η υψίφωνος Μαριάντζελα Χατζησταματίου έπειτα από πολυετή και εν εξελίξει έρευνα σε γραπτές και προφορικές μαρτυρίες επιζώντων Εβραίων στο πλαίσιο ερευνητικού προγράμματος του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης.
Δεκαέξι άγνωστα και ανέκδοτα τραγούδια, που είχαν γραφτεί την περίοδο 1942-1943 στα γκέτο της Θεσσαλονίκης και στα στρατόπεδα του Αουσβιτς από Ελληνες Εβραίους, αποθησαυρίζει η συλλογή, η οποία θα κυκλοφορήσει σε ψηφιακή μορφή και σε βιβλίο από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Επτά από αυτά τα τραγούδια θα ακουστούν για πρώτη φορά την Κυριακή 28 Ιανουαρίου στη Θεσσαλονίκη, στις εκδηλώσεις για την Εθνική Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος.
Τα τραγούδια είναι «κάψουλες πληροφοριών», λέει στην «Κ» η κ. Χατζησταματίου. «Οι στίχοι τους συμπυκνώνουν το χρονικό του δράματος και της εξόντωσης χιλιάδων Εβραίων». Είναι τραγούδια που γράφτηκαν στο γκέτο Βαρώνου Χιρς της Θεσσαλονίκης, στο πολυήμερο ταξίδι τους με τα τρένα του θανάτου και στα ναζιστικά στρατόπεδα του Αουσβιτς. «Οι εκδιωχθέντες, πατώντας πάνω σε μελωδίες δημοφιλών τραγουδιών της εποχής ή σε εμβατήρια, άλλαζαν τους στίχους», διευκρινίζει η κ. Χατζησταματίου.
«Οι στίχοι τους, βγαλμένοι από την ψυχή και τη ζωή τους, «περιγράφουν τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, την τραγική τους κατάσταση και ορισμένοι, με σαρκασμό, την ωμή πραγματικότητα. Μιλούν για τα πάθη τους, για την ελληνική σημαία και την πατρίδα, για τη Θεσσαλονίκη, για τον πόθο τους να ξαναβρεθούν ενωμένοι. Κάποια τραγούδια, καθαρά πατριωτικά, έχουν σαφή αναφορά στην πατρίδα («Είμαι γνήσιος και πιστός Ρωμιός»), κάποια ίσως είχαν τη χρήση ημερολογίου για να εξιστορήσουν το δράμα τους, άλλα ίσως για να ξορκίσουν τους φόβους τους από τη ναζιστική απειλή, μα πάνω απ’ όλα οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι, γράφοντας και τραγουδώντας κυρίως στα ελληνικά, δήλωναν την ελληνική τους ταυτότητα».
Τα σιγοτραγουδούσαν ενδεχομένως στα γκέτο για να μοιράζονται τις δραματικές στιγμές και τη θλίψη του αποχωρισμού από την πατρίδα. Στο γκέτο Χιρς γράφτηκε στα ισπανοεβραϊκά το τραγούδι «Un dia de Saba amanesyo – Συνέβη ημέρα Σάββατο», ο τίτλος του οποίου πιθανότατα παραπέμπει στη συγκέντρωση των Εβραίων ανδρών το «Μαύρο Σάββατο» της 11ης Ιουλίου 1942. «Ηταν ημέρα Σάββατο/ δεν ξέρουμε τι συνέβη/ μας μάζεψαν στα γκέτο της πόλης/ μας έβαλαν κονκάρδες (αστέρια)/ κι η καρδιά μας χτυπάει δυνατά τικ τακ – τικ τακ/ Αυτοί που θέλουν το κακό μας/ στο τέλος θα πληρώσουν».
Το αίσθημα της ντροπής και του εξευτελισμού στα τρένα του θανάτου περιγράφει το τραγούδι «Επτά μέρες κλεισμένοι» («Syete dias enserrados»). Οι στίχοι του γραμμένοι σε ένα κομμάτι χάρτινης σακούλας τσιμέντου μέσα στο Αουσβιτς, από τον Δαβίδ Χαΐμ (επέζησε του Ολοκαυτώματος και μετανάστευσε στο Ισραήλ), πάνω σε ένα οθωμανικό τραγούδι, αποτελεί συγκλονιστική μαρτυρία για το απάνθρωπο ταξίδι: «Επτά ήμερες κλεισμένοι σε βαγόνια για ζώα/ μια φορά μας έβγαζαν κάθε τρεις μέρες για καθαρό αέρα».
Εκφραση και αντίσταση
«Οι πληροφορίες που μας δίνουν οι στίχοι για τις συνθήκες της μεταφοράς είναι ίδιες με τις μαρτυρίες πολλών επιζώντων», εξηγεί η κ. Χατζησταματίου. Τα περισσότερα τραγούδια, ωστόσο, είναι γραμμένα στα κολαστήρια του Αουσβιτς. Αποτελούσαν μέσο έκφρασης, πράξεις αντίστασης και εσωτερικής ενδυνάμωσης. Τα τραγουδούσαν για να εμψυχώνουν ο ένας τον άλλον, να αντλήσουν αχτίδες ελπίδας, ίσως και για να διασώσουν μαρτυρίες από τις συνθήκες του εγκλεισμού. Σύμφωνα με μαρτυρίες επιζώντων, ένας Ελληνας Εβραίος τραγούδησε στίχους από ένα τραγούδι της Αντίστασης όταν ένας Γερμανός αξιωματικός τον διέταξε να τραγουδήσει αλλάζοντας τους στίχους. «Την ελληνική μου τη σημαία/ Θεέ μου πώς την αγαπώ/ την πατρίδα μου στους ξένους/ Θεέ μου δεν τη δίνω εγώ/ προτιμώ να σκοτωθώ». Στην αυθεντική του έκδοση, οι λέξεις «φασίστες» και «Γκεστάπο» άλλαξαν για να μη γίνουν αντιληπτοί.
«Οι στίχοι τους συμπυκνώνουν το χρονικό του δράματος και της εξόντωσης χιλιάδων Εβραίων», λέει η υψίφωνος Μαριάντζελα Χατζησταματίου, που αποθησαύρισε 16 τραγούδια.
Εμψυχωτικό χαρακτήρα είχε το τραγούδι «Ετσι είναι η ζωή, κορίτσια», γραμμένο στα ελληνικά από κρατούμενες στο Αουσβιτς, που προσάρμοσαν τους δικούς τους στίχους σε τραγούδι της εποχής του μουσικοσυνθέτη Κώστα Γιαννίδη: «Τη φυλακή δεν ήξερα/ τώρα την εγνωρίζω/ κορίτσια κάντε υπομονή/ από το Αουσβιτς θα βγούμε».
Αφιερωμένο στην αδελφή του είναι το τραγούδι «Η κοπελίτσα στο στρατόπεδο», που έγραψε ο επιζών του Ολοκαυτώματος Μωσέ Αελιόν μετά την απελευθέρωση. «Ομορφη κοπέλα/ κορούλα αγαπημένη/ που οι γονείς την είχανε στα πούπουλα βαλμένη/ Οι Γερμανοί μια μέρα /από τη φωλιά την πήραν/ με μάνα και πατέρα στο λάγκερ (στρατόπεδο) την εσύραν», είναι μερικοί από τους στίχους του μακροσκελούς ποιήματος-θρήνου για την αδικοχαμένη μικρή αδελφή του στο Αουσβιτς.
Ολοι οι στιχουργοί, πλην των Δαβίδ Χαΐμ και Μωσέ Αελιόν, είναι άγνωστοι. Ο στιχουργός του τραγουδιού «Θεσσαλονίκη μου γλυκιά» μπορεί να μην επέστρεψε ποτέ στη Θεσσαλονίκη. Το τάμα του «να εξοντώσουμε πλήρως τον φασισμό» μπορεί να μην εκπληρώθηκε. Το τραγούδι του, όμως, μαζί με το «μήνυμά» του, βασισμένο στη μουσική γνωστών ρεμπέτικων τραγουδιών του Μάρκου Βαμβακάρη («Θυμήθηκα το ’12») και του Βασίλη Τσιτσάνη («Της Σαλονίκης τα στενά»), με το οποίο εκφράζει τον πόθο του για την πατρίδα («Θεσσαλονίκη μου γλυκιά πατρίδα δοξασμένη/ αχ πότε θα ‘ρθει ο καιρός να ζούμε ενωμένοι») θα ακουστεί ξανά έπειτα από 80 χρόνια.
«Ευελπιστώ», επισημαίνει η κ. Χατζησταματίου, ότι, εκτός από το «Μαουτχάουζεν» και το «Adio Kerida», στις εκδηλώσεις μνήμης των Εβραίων μαρτύρων θα ακούγεται στο εξής και η δική τους «φωνή» μέσα από τα «Τραγούδια του Ολοκαυτώματος».
Τα «Τραγούδια του Ολοκαυτώματος» θα ερμηνεύσουν η υψίφωνος Μαριάντζελα Χατζησταματίου με το συγκρότημα Pellegrinaggio al levante ensemble την Κυριακή 28 Ιανουαρίου στην αίθουσα τελετών του ΑΠΘ. Στην εκδήλωση, ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής Ελπιδοφόρος και ο πρώην δήμαρχος Θεσσαλονίκης Γιάννης Μπουτάρης θα ανακηρυχθούν επίτιμα μέλη της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Το πρόγραμμα θα κλείσει με συναυλία της ΚΟΘ.
