Sandrine Dixson-Decleve, Owen Gaffney, Jayati Ghosh, Jorgen Randers, Johan Rockstrom, Per Espen Stoknes
Γη για όλους. Ενας οδηγός επιβίωσης για την ανθρωπότητα
μτφρ. Κατερίνα Μπασαγιάννη
επιστημονική επιμέλεια: Αλεξάνδρα Μητσοτάκη
εκδ. Παπαζήση, 2023,
σελ. 436
Πενήντα χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου «The limits to growth», το οποίο συζητήθηκε πολύ γιατί ανέδειξε για πρώτη φορά την αποτυχία να κατανοήσουμε την ύπαρξη ορίων στη χρήση φυσικών πόρων, μια νέα μελέτη έρχεται να μας θυμίσει σε ποια σημεία το σημερινό μονοπάτι της ανθρώπινης εξέλιξης ξεπερνάει τα όρια, καθώς και να προσδιορίσει ποιες είναι οι βασικές προϋποθέσεις για να ανατρέψουμε την καταστροφική πορεία. Οπως και στην περίπτωση των ορίων της ανάπτυξης, η εξέταση αυτών των προβλημάτων ανατέθηκε από τη Λέσχη της Ρώμης –έναν διεθνή όμιλο διακεκριμένων επιστημόνων, πολιτικών και επιχειρηματιών– σε μια ομάδα κορυφαίων ερευνητών από όλο τον κόσμο, όχι μόνο από το βόρειο αλλά και από το νότιο ημισφαίριο. Η ομάδα κλήθηκε να δώσει απάντηση σε ένα πολύ συγκεκριμένο ερώτημα: «Τι είναι απαραίτητο προκειμένου να οικοδομηθεί ένα δικαιότερο, πιο ανθεκτικό οικονομικό σύστημα, ικανό να αντιμετωπίσει τις τρέχουσες αλληλένδετες κρίσεις και τις μελλοντικές αναταράξεις;».
Το «Γη για όλους» αποτελεί ένα πολύτιμο απόκτημα, όχι μόνο γιατί απαντά στο ερώτημα αυτό, αλλά για δύο ακόμα βασικούς λόγους. Ο πρώτος είναι ότι αναδεικνύει με απλό και εύληπτο τρόπο τις πολλαπλές διαστάσεις της πλανητικής κρίσης, μιας πρωτόγνωρης κρίσης, που απειλεί την αντοχή των δημοκρατιών και τη συνοχή των κοινωνιών, αναλύει και εξηγεί την επίμονη αδράνεια των κυβερνήσεων να τη διαχειριστούν και προτείνει ρεαλιστικές λύσεις για ένα βιώσιμο μέλλον. Στην πραγματικότητα δεν μιλάει για κανένα προκαθορισμένο μέλλον. Μιλάει για επιλογές. Περιέχει, βεβαίως, μια προειδοποίηση, αλλά επίσης και ένα μήνυμα ελπίδας. Και το μήνυμα αυτό είναι ότι μπορούμε να εξασφαλίσουμε συνθήκες οικολογικής, οικονομικής και κοινωνικής σταθερότητας, που θα προσφέρουν στον κάθε άνθρωπο τις δυνατότητες να ικανοποιεί τις βασικές βιοτικές του ανάγκες, αλλά και ίσες ευκαιρίες για όλους. Κατ’ ουσίαν, το «Γη για όλους» είναι ένα επιστημονικό πόρισμα, το οποίο θεμελιώνεται σε μια στιβαρή μεθοδολογία. Μέσα από τη διεπιστημονική οπτική και τη χρήση απλών παραδειγμάτων, οι συγγραφείς καταγράφουν, αναλύουν και σχολιάζουν τις τάσεις και διάφορους δείκτες (οικονομικούς, πολιτικούς, χρηματοδοτικούς) ώστε να κατανοήσουμε ποιες είναι οι πραγματικές προκλήσεις σήμερα και τι χρειάζεται για να τις ξεπεράσουμε. Αν συνεχίσουμε όπως βαδίζουμε, δηλαδή αν οι κοινωνίες συνεχίσουν να επαίρονται και να φωνάζουν για τη βιωσιμότητα, ενώ ταυτόχρονα ενεργούν χωρίς πλάνο και στρατηγική, τότε θα έχουμε περισσότερη ανισότητα με παράλληλη εξέλιξη της ενεργειακής και τεχνολογικής καινοτομίας.
Το «γιγάντιο άλμα»
Αν θέλουμε να έχουμε μια κοινωνία και μία οικονομία ευημερίας, θα πρέπει να προχωρήσουμε πολύ γρήγορα σε θεμελιώδεις αλλαγές (τις οποίες οι συγγραφείς εμφατικά αποκαλούν «ανατροπές») σε πέντε βασικούς τομείς: φτώχεια, ανισότητα, ενδυνάμωση γυναικών, τρόφιμα, ενέργεια. Είναι το αποκαλούμενο «γιγάντιο άλμα», ένα σενάριο το οποίο υποθέτει ότι οι κοινωνίες αναγνωρίζουν τις κοινές αλληλένδετες κρίσεις και αρχίζουν αμέσως να αλλάζουν πορεία. Η αντιμετώπιση της φτώχειας επιταχύνει την κίνηση προς την ανισότητα, και η πρόοδος σε αυτά τα δύο μέτωπα βοηθάει να επιταχυνθεί η ενδυνάμωση των γυναικών, η επίλυση των ζητημάτων που αφορούν την τροφή, καθώς και η στροφή στην πράσινη ενέργεια.
Ο δεύτερος λόγος που κάνει αυτό το βιβλίο να ξεχωρίζει είναι το ότι αναδεικνύει ένα βαθύτερο ερώτημα, και αυτό είναι πώς θα ξεπεράσουμε τις ιστορικές ευθύνες και προκλήσεις του παρελθόντος για να σκεφτούμε σε πρακτικό επίπεδο πώς θα μπορέσουμε να εφαρμόσουμε συγκεκριμένες λύσεις για το μέλλον. Η μετάβαση σε έναν βιώσιμο κόσμο προϋποθέτει μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή και διόρθωση των κοινωνικών ανισοτήτων, όπως επίσης και ανάκτηση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς διακυβέρνησης. Πώς όμως θα ανακτηθεί η εμπιστοσύνη στους θεσμούς; Οι αλλαγές που προτείνουν οι συγγραφείς δεν μπορούν να επιτευχθούν με το «αόρατο χέρι της αγοράς».
Οι συγγραφείς εστιάζουν σε πέντε βασικούς τομείς: φτώχεια, ανισότητα, ενδυνάμωση γυναικών, τρόφιμα, ενέργεια.
Χρειαζόμαστε ένα πιο ισχυρό κράτος, το οποίο να διαδραματίζει τον ρόλο του κράτους, δηλαδή να εξυπηρετεί τις ανάγκες των πιο ευάλωτων, να προσφέρει δίχτυα ασφαλείας, να σταματήσει να χρηματοδοτεί ό,τι εμποδίζει την ευημερία. Αυτή είναι μια πολύ σημαντική παραδοχή. Εάν η ευημερία δεν μοιράζεται, δεν είναι προσιτή και εφικτή για όλους, τότε θα υπάρξει μεγάλη κοινωνική αναστάτωση και ριζοσπαστικοποίηση, στροφή προς τα άκρα, είτε δεξιά είτε αριστερά. Πράγματι, οι εξελίξεις στην Ευρώπη και αλλού, με την άνοδο του λαϊκισμού, προκαλούν μεγάλη ανησυχία και προβληματισμό. Μπορούν οι λαϊκιστές να αντιμετωπίσουν τις πραγματικές ανάγκες; Πώς θα αντιμετωπίσουν την κλιματική κρίση, αφού δεν πιστεύουν ότι όντως συμβαίνει;
Κατ’ ουσίαν, το «Γη για όλους» μάς παρακινεί να αποδεχθούμε την αποτυχία του οικονομικού μοντέλου της απελευθέρωσης της αγοράς, το οποίο εφαρμόστηκε μετά το 1980. Είναι μια έκκληση για αφύπνιση. Είναι μια έκκληση για την οικοδόμηση μιας λειτουργικής οικονομίας, που εκτιμά τους κοινούς πόρους και λειτουργεί σε ένα πλαίσιο συμβατό με τον 21ο αιώνα. Μιας οικονομίας που εξυπηρετεί τους πολίτες και όχι τους πιο εύπορους. Η ιδέα αυτή άλλωστε εμπεριέχεται στον ίδιο τον όρο της «οικονομίας» στην αρχαιοελληνική του σύλληψη (οίκος + νέμομαι), που παραπέμπει στη διαχείριση του οίκου, του χώρου δηλαδή όπου συμβιώνουμε όλοι μαζί.
Η κ. Εμμανουέλα Δούση είναι καθηγήτρια ΕΚΠΑ, διευθύντρια της έδρας UNESCO για την κλιματική διπλωματία.
