Είναι γνωστή η πεποίθηση ότι οι υποστηρικτές της άκρας Δεξιάς δεν έχουν καλή σχέση με την ανάγνωση. Αν είχαν, άλλωστε, θα άλλαζαν και απόψεις, γιατί το διάβασμα θεραπεύει, όπως λέγεται, τον φασισμό. Εκτός αν τον καλλιεργεί. «Η πεποίθηση ότι η άκρα Δεξιά δεν διαβάζει είναι μια καρικατούρα, δημοφιλής στην Αριστερά, η οποία όμως δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα», λέει η Αννα Καρακατσούλη (φωτ.), καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας και Πολιτισμού και διευθύντρια του Εργαστηρίου Ιστορίας του Βιβλίου στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. «Δεν υπάρχει κάποιο πολιτικό κίνητρο», συνεχίζει, «που να ωθεί στην ανάγνωση ή να απωθεί από αυτήν. Στην έρευνά μου συνομίλησα με ανθρώπους που στη βιβλιοθήκη τους έχουν σχεδόν την ίδια βιβλιογραφία με εμένα, με βιβλία από όλο το πολιτικό φάσμα, γιατί ενδιαφέρονται να ξέρουν τι λέει ο αντίπαλος και πώς θα τον αντιμετωπίσουν».
Η έρευνά της έχει τίτλο «”Το ξίφος του πνεύματος”. Βιβλίο, πολιτισμική ηγεμονία και άκρα Δεξιά στην Ελλάδα μετά το 1974» (εκδ. Gutenberg). Αντικείμενό της είναι όχι μόνο τα αναγνώσματα, αλλά η λειτουργία του εκδοτικού πεδίου της άκρας Δεξιάς από τη Μεταπολίτευση μέχρι σήμερα, οι στρατευμένοι εκδοτικοί οίκοι και οι στρατηγικές τους, οι οποίοι, σύμφωνα με παλιότερο ακροδεξιό προωθητικό υλικό, δρουν σαν διανοητική ρομφαία του ακροδεξιού χώρου. Σαν πολλές ρομφαίες, για την ακρίβεια. «Εχω εντοπίσει πάνω από 4.100 τίτλους», λέει η καθηγήτρια, «οι οποίοι κυκλοφόρησαν από 50 εκδοτικές επωνυμίες». Οι τελευταίες προέρχονται ενίοτε από τον ίδιο εκδότη, κάτω από τον οποίο «μπορεί να βρίσκονται 3-4, και το αποκορύφωμα αυτής της πολλαπλότητας ήταν η Χρυσή Αυγή, που είχε πάνω από δέκα. Κυκλοφορούσε τα βιβλία της σε επωνυμίες όπως “Ηλιοφόρος”, “Τρίμορφος”, “Νέα Σπάρτη”, “ΑΓΝΙ” και τίποτα δεν έδειχνε ότι ελέγχονταν από την οργάνωση».
Σύμφωνα με την καθηγήτρια, οι ακροδεξιές εκδόσεις διαχωρίζονται σε εθνικιστικές και ελληνοκεντρικές από τη μια και σε εξτρεμιστικές και νεοναζιστικές από την άλλη. Η πρώτη ομάδα κυκλοφορεί έργα αρχαιολατρίας, έργα για τη μοναδικότητα της ελληνικής φυλής και γλώσσας (που δεν είναι ινδοευρωπαϊκή, αλλά προέρχεται από τους αυτόχθονες Πελασγούς), για τον ελληνισμό (που έφθασε σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου με αστρόπλοια και πυραυλική τεχνολογία), για το καθεστώς Μεταξά και τη χούντα.
«Η πεποίθηση ότι η άκρα Δεξιά δεν διαβάζει είναι μια καρικατούρα, δημοφιλής στην Αριστερά, η οποία όμως δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα».
Εκείνοι της δεύτερης ομάδας βγάζουν βιβλία για τη ναζιστική Γερμανία, τη φασιστική Ιταλία, έργα του Χίτλερ και του Μουσολίνι, για τα φασιστικά κινήματα του Μεσοπολέμου, συγγραφείς της ρουμανικής, ισπανικής, βελγικής, γαλλικής Ακροδεξιάς, καθώς και σύγχρονα νεοναζιστικά πονήματα. «Η δεύτερη ομάδα είναι πιο εξωστρεφής», παρατηρεί η Αννα Καρακατσούλη. «Συνάπτουν σχέσεις με οίκους και οργανώσεις του εξωτερικού και μεταφράζουν πολύ – από μεσοπολεμικά φασιστικά έργα μέχρι σύγχρονους φωστήρες της ριζοσπαστικής και της εναλλακτικής Δεξιάς των ΗΠΑ. Οι ελληνοκεντρικοί κοιτάνε προς τα μέσα. Η λογική τους είναι ότι δεν έχουμε τίποτα να πάρουμε από τους ξένους. Και τα έργα τους δεν γράφονται από ιστορικούς, φιλολόγους ή αρχαιολόγους, αλλά από πολιτικούς μηχανικούς, φυσικούς, μαθηματικούς, απόστρατους αξιωματικούς, δημοσιογράφους, που γράφουν στη βάση της αυτομόρφωσης και της δυσπιστίας απέναντι στην καθιερωμένη επιστήμη».
Πολιτικός σκοπός
Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για ένα αυτόνομο εκδοτικό πεδίο, που δεν εμπλέκεται στους συνήθεις μηχανισμούς της βιβλιαγοράς, ούτε έχει τους ίδιους κανόνες. Είναι εκδόσεις που υπηρετούν πρωτίστως έναν πολιτικό σκοπό, όχι το κέρδος – αν και πολλές επιχειρήσεις όχι μόνο επιβιώνουν, αλλά ενίοτε έχουν συσσωρεύσει και πλούτο, όπως έχουν δηλώσει εκδότες που διακινούν τα βιβλία τους από τηλεοπτικά κανάλια.
«Βασικός στόχος είναι η συσπείρωση ενός πολιτικού χώρου και η αναπαραγωγή κειμένων που αξιολογούν ως σημαντικά για τη θεωρητική συγκρότησή τους, π.χ. τα έργα του Ιωνος Δραγούμη και του Περικλή Γιαννόπουλου», προσθέτει η Αννα Καρακατσούλη: «Θέλουν να υπάρχουν αυτά τα κείμενα διαρκώς στην αγορά. Και φτάνουν στην ακρότητα πολλοί εκδότες να κυκλοφορούν παράλληλα τις σειρές των Απάντων του Δραγούμη και του Γιαννόπουλου – αυτή τη στιγμή έχουμε 3-4 στην αγορά. Δεν υπάρχει αίσθηση ανταγωνισμού μεταξύ τους. Είναι ένας φόρος τιμής, ένα χρέος: “Πρέπει να βγάλουμε Δραγούμη και ας τον έχουν άλλοι τρεις, πρέπει να τον έχουμε και εμείς στον κατάλογό μας”».
Η αρχή γίνεται το 1975, με το εθνικιστικό περιοδικό «Το Κίνημα». Ενα χρόνο μετά εξελίσσεται στις εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψη, οι οποίες αρχικά εκδίδουν ελεύθερα δικαιωμάτων ναζιστικά κείμενα του παρελθόντος. Οι περισσότεροι εκδοτικοί οίκοι ξεκινούν εκδίδοντας παλιότερα κείμενα εκτός πνευματικών δικαιωμάτων, με τους μεν ελληνοκεντρικούς να ανατυπώνουν π.χ. μελέτες του στρατού για τη Συνθήκη της Λωζάννης, τον Μακεδονικό Αγώνα κ.λπ. και τους δε εξτρεμιστικούς να μεταφράζουν ομιλίες του Χίτλερ, του Φον Ρίμπεντροπ κ.ά. Η ομάδα της Ελεύθερης Σκέψης διασπάστηκε γρήγορα, το 1979, με αποτέλεσμα τη δημιουργία του εκδοτικού οίκου Νέα Θέση, που ακολουθεί ελληνοκεντρικό δρόμο. Στη δεκαετία του ’80 μπαίνει στο παιχνίδι το περιοδικό της Χρυσής Αυγής, ωστόσο η εκδοτική έκρηξη σημειώνεται στη δεκαετία του ’90, κυρίως εξαιτίας του μακεδονικού ζητήματος. «Οι εκδότες έβγαζαν ήδη βιβλία για τη Μακεδονία και τον Παύλο Μελά», λέει η κ. Καρακατσούλη. «Αλλά το 1992, με τα συλλαλητήρια για το Μακεδονικό, ένα μεγάλο μέρος του αναγνωστικού κοινού ενδιαφέρθηκε και αυξήθηκαν οι πωλήσεις τους».
Καθοριστικός ήταν και ο τηλεοπτικός χρόνος που ορισμένα νεοπαγή ιδιωτικά κανάλια έδιναν σε εκπομπές πωλήσεων τέτοιων βιβλίων. Η κ. Καρακατσούλη εξηγεί ότι φορέας της νέας τάσης ήταν ο Γιώργος Καρατζαφέρης, ο οποίος πωλούσε τηλεοπτικό χρόνο σε εκδότες – «έχουμε και δικαστικές διενέξεις για αυτό το ζήτημα», λέει η καθηγήτρια. «Οι ενδιαφερόμενοι τηλεπωλητές», συνεχίζει, «είναι πολύ επιδέξιοι στο να προσελκύουν την προσοχή του κοινού. Φέρνουν αυτά τα βιβλία στο σπίτι της ελληνικής οικογένειας. Τα καθιστούν εύκολα προσβάσιμα σε ανθρώπους που ίσως να μην είχαν μπει ποτέ σε βιβλιοπωλείο και οι οποίοι τώρα δεν χρειάζεται να κάνουν αυτό το άλμα. Επιπλέον, τα βιβλία έρχονται συσκευασμένα στο σπίτι· προσφέρει μια διακριτικότητα αυτή η μέθοδος. Και σε συνδυασμό με την εθνικιστική έξαρση της δεκαετίας του ’90, συνέβαλε στην αύξηση των πωλήσεων».
Η αισθητική τότε και τώρα
Πώς θα μπορούσαμε να σχολιάσουμε τη γενικότερη αισθητική τους; «Για πολλά χρόνια ήταν κακή. Ηταν προχειροφτιαγμένα βιβλία, σε φθηνό χαρτί, συχνά με μεγάλους τυπογραφικούς χαρακτήρες και αραιά διάστιχα. Κάποια βιβλία του Κωνσταντίνου Πλεύρη θα μπορούσαν να χωρέσουν σε μια μπροσούρα», σχολιάζει η Αννα Καρακατσούλη. Τα εξώφυλλα είναι επίσης κραυγαλέα. Προτεραιότητα δεν είναι το αισθητικό κομμάτι, ούτε άλλωστε οι συγκεκριμένες εκδόσεις εκτίθενται στον ανταγωνισμό, στον πάγκο με τα άλλα βιβλία.
«Ωστόσο, αυτά τα χαρακτηριστικά τα διαπιστώνουμε περίπου μέχρι το 2010», διευκρινίζει η καθηγήτρια. «Ειδικά μετά το 2017-2018, οι εκδόσεις βελτιώνονται σημαντικά αισθητικά και τα τελευταία χρόνια έχουμε και ορισμένες άψογες, που λαμβάνουν διακρίσεις, όπως οι πολύ καλαίσθητες εκδόσεις Εξοδος της ομάδας “Τα Παιδιά της Αντιγόνης”, που το 2019 συμπεριλήφθηκαν στα Ελληνικά Βραβεία Γραφιστικής και Εικονογράφησης. Γενικά ο χώρος έχει κάνει ένα ποιοτικό άλμα στον τομέα της εμφάνισης και της επιμέλειας».
Η νέα γενιά εκδόσεων της Ακροδεξιάς χαρακτηρίζεται από μια ανανέωση και ένα δυναμισμό που δεν πρέπει να αγνοηθεί, λέει η Αννα Καρακατσούλη. Στην έρευνά της βρήκε καινούργια εκδοτικά σχήματα, σε όλη την Ελλάδα, πίσω από τα οποία βρίσκονται συχνά νεανικές ομάδες. Αρκετά δραστηριοποιούνται στο Διαδίκτυο, με κείμενα που διατίθενται προς εκτύπωση. «Πολύ ενδιαφέρουσα βρήκα την άποψη του περιοδικού Zentromag», σημειώνει η καθηγήτρια, «του οποίου η συντακτική ομάδα αναφέρει ότι θα συνεχίσει να τυπώνει το περιοδικό παρά το κόστος, γιατί αυτό δεν μπορεί να το σταματήσει κανείς, ενώ τον ιστότοπο μπορούν να τον απαγορεύσουν όποτε θέλουν. Η συνείδηση του ακροδεξιού χώρου είναι ότι το έντυπο επιτρέπει στον λόγο τους να επιβιώσει, ενώ το Διαδίκτυο είναι στις διαθέσεις κάθε εισαγγελέα».
Πώς μπορεί να απαντήσει ένα δημοκρατικό καθεστώς; «Μόνο με βιβλία», καταλήγει η Αννα Καρακατσούλη. «Αν περάσουμε σε αυταρχικές επιλογές, θα γυρίσει μπούμερανγκ. Δεν μπορούμε να υπερασπιζόμαστε την ελευθερία του λόγου, αλλά να εννοούμε αποκλειστικά τον λόγο που μας αρέσει. Οπότε, μόνο με βιβλία. Με τα οποία θα προσπαθήσεις να κερδίσεις αυτό το κοινό, και από εκεί που τώρα διαβάζει για τους αρχαίους Ελληνες που πήγαν με αστρόπλοιο στο Περού, να διαβάσει κάτι που θα έχει επιστημονική βάση. Είναι πιο αργός και απαιτητικός τρόπος, αλλά νομίζω ότι είναι ο μόνος συνεπής».
