Αϊζάια Μπερλίν
«Η διανοητική διαδρομή μου»
επίμετρο: Μπερνάρντ Γουίλλιαμς
μτφρ.: Σάββας Κονταράτος
εκδ. Αντίποδες
Υπήρξε ένας από τους κορυφαίους φιλελεύθερους στοχαστές του 20ού αιώνα. Ο Αϊζάια Μπερλίν (1909-1997) αναμετρήθηκε με τις ιδέες του Διαφωτισμού και του Ρομαντισμού, τη φύση και τις εκφάνσεις της πολιτικής ελευθερίας, αλλά και την έμφυτη ανθρώπινη λαχτάρα για την ουτοπία και την κοινότητα. Τον χαρακτήριζαν η ασυναγώνιστη ευστροφία, ο ευρύτατος ορίζοντας γνώσεων και μια αξιοζήλευτη ευγλωττία. Η ταχύτητα με την οποία μιλούσε υπήρξε παροιμιώδης. Η γλώσσα αγωνιζόταν να επιτρέψει σε μια ορμητική και θηριώδη σκέψη να εκφραστεί. Λέγεται πως ο πρωθυπουργός Χάρολντ Μακμίλαν το 1957 τον πρότεινε για τη λίστα της Βασίλισσας, σημειώνοντας ότι έπρεπε να λάβει τον τίτλο του ιππότη «για να (μη σταματήσει να) μιλάει».
Ο Μπερλίν υπήρξε η εξαίρεση στη στερεότυπη εικόνα του ερημίτη καθηγητή ή της ακοινώνητης και ελαφρώς κακότροπης ιδιοφυΐας που περιβάλλεται από σκονισμένα βιβλία και διδάσκει με μονότονη φωνή σε μισοάδεια αμφιθέατρα. Τουναντίον, η ζωή του υπήρξε πληθωρική. Απολάμβανε τη συζήτηση, τη μουσική, τους καλούς φίλους. Ηταν ένας γνήσιος μπον βιβέρ.
Στο έργο του «H διανοητική διαδρομή μου», το οποίο εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Αντίποδες, ο σπουδαίος αυτός στοχαστής μας παρουσιάζει με ακρίβεια, μέτρο και περίσσια ειλικρίνεια την πνευματική του εξέλιξη. Ξεκινάει με την αναλυτική φιλοσοφία. Εζησε την ανάπτυξη και ακμή της στην Οξφόρδη μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Δίχως όμως να την ενστερνιστεί. Υπήρξε πάντα στα μάτια του «στεγνή» κι απρόσωπη.
Η επαφή του με το έργο του Ρώσου φιλοσόφου και επαναστάτη Αλεξάντερ Χέρτσεν θα τον οδηγήσει σε μια νέα φιλοσοφική κατεύθυνση. Στρέφεται στην ιστορία των κοινωνικών και πολιτικών ιδεών. Θέλει να μελετήσει τις ιδέες που ζουν στο μυαλό των ανθρώπων. Οχι τις ιδέες αφαιρέσεις. Αλλά τις ιδέες που εμπνέουν, που διαμορφώνουν τη ζωή, επηρεάζουν τις πράξεις και τις επιλογές των ανθρώπων, μεταβάλλοντας τη ροή και την πορεία της ίδιας της ιστορίας.
Διαβάζει Βίκο και Χέρντερ. Κατανοεί τις απαρχές του ρομαντισμού. Ο κάθε πολιτισμός έχει το δικό του «κέντρο βάρους», τα δικά του σημεία αναφοράς, τα δικά του ερωτήματα. «Ο κόσμος είναι ένας μεγάλος κήπος όπου αναπτύσσονται διαφορετικά άνθη και φυτά, το καθένα με τον τρόπο του». Η ανθρωπότητα δεν είναι μία αλλά πολλές.
Η κατανόηση του ρομαντισμού τον οδηγεί σε νέα μονοπάτια. Αναπτύσσει και υιοθετεί μία φιλοσοφική και πολιτική στάση που ονομάζει πλουραλισμό. Υπερασπίζεται την πολλαπλότητα των ιδεών και των αξιών και εναντιώνεται σε κάθε είδους δογματισμό, δίχως να καταλήγει στον σχετικισμό.
Η σκέψη του ολοένα βαθαίνει. Στο φημισμένο δοκίμιό του «Ο σκαντζόχοιρος και η αλεπού» (1953) διακρίνει όλους τους στοχαστές σε δύο μεγάλες κατηγορίες, αξιοποιώντας τη φράση του Αρχαίου Ελληνα ποιητή Αρχίλοχου: «Η αλεπού ξέρει πολλά πράγματα, αλλά ο σκαντζόχοιρος ξέρει ένα μεγάλο πράγμα». Στην πρώτη κατηγορία συναντάμε τους στοχαστές που συνεισφέρουν μια σειρά ασύνδετων μεταξύ τους αλλά πολύτιμων γνώσεων και θεωριών. Στη δεύτερη όσους αναπτύσσουν ένα ενιαίο, μεγάλο όραμα ή μια καθολική αρχή. Αλεπούδες: ο Αριστοτέλης, ο Γκαίτε, ο Μπαλζάκ και ο Τζόις. Σκαντζόχοιροι: ο Πλάτωνας, ο Δάντης, ο Προυστ και ο Ντοστογιέφσκι.
Ο Μπερλίν; Αυτός ήταν μάλλον μία γοητευτικότατη και ιδιοφυέστατη αλεπού. Ενας πλουραλιστής, που φοβόταν τους «σκαντζόχοιρους» και τον φανατικό μονισμό τους.
Ας σταματήσουμε εδώ. Το βιβλίο είναι σύντομο, βατό και γενναιόδωρο. Γεννά σκέψεις και ιδέες που προσφέρουν μια βαθιά αίσθηση ικανοποίησης. Ενώ ταυτόχρονα αποκαλύπτει τη συναρπαστική κι αναπάντεχη διαδρομή ενός ανήσυχου και ταπεινού πνεύματος που δεν έπαψε ποτέ να διψά για γνώση. Ενός πνεύματος που έζησε δίχως σχέδιο, απρογραμμάτιστα, κάνοντας απλά το ένα πράγμα μετά το άλλο. Ακολούθησε πιστά τους Ρομαντικούς σε αυτό. «Η ζωή δημιουργείται από αυτούς που τη ζουν». Ετσι την έζησε. Βήμα προς βήμα.
