Οποτε ανοίγει μια σχισμή στο αδιάκοπο πλέξιμο του παρελθόντος με το παρόν, οι παλιές ζωές ξεχύνονται από μέσα. Μια τέτοια σχισμή του χρόνου ανακάλυψε η Ρενέ Ρεβάχ στο έδαφος του συμπλέγματος των ναζιστικών γερμανικών στρατοπέδων συγκέντρωσης Αουσβιτς – Μπιρκενάου σε ένα από τα ταξίδια της.
«Την προηγούμενη ημέρα είχε βρέξει πολύ στο Μπίρκεναου», διηγείται. «Είναι νωρίς το πρωί και βαδίζω στην περιοχή που λέγεται ακόμη “Καναδάς”. Στον “Καναδά”, την πλούσια χώρα της φαντασίας τους, οι φρουροί άδειαζαν τις βαλίτσες των κρατουμένων που έφθαναν στο στρατόπεδο. Δεν υπάρχουν πλέον κτίρια εδώ, διασώζονται μόνον οι χαράξεις στο έδαφος. Καθώς περπατάω, διακρίνω στο βρεγμένο χώμα μια δακτυλήθρα. Νομίζω ότι έχω τρελαθεί. Μετά βλέπω ένα κουμπί. Μετά μια τιρκουάζ πέτρα από κόσμημα, μετά ένα σκουλαρίκι από φίλντισι. Καταλαβαίνω πως όταν βρέχει στο Μπίρκεναου, η γη εξακολουθεί να ξερνάει πράγματα ηλικίας σχεδόν ογδόντα χρόνων. Πάω στον φύλακα, του λέω τι είδα. “Είναι πολύ συνηθισμένο για εμάς”, απαντάει. “Κάθε φορά που βρέχει εδώ, όλα αυτά τα αντικείμενα βγαίνουν στην επιφάνεια. Ερχονται οι άνθρωποι του μουσείου (σ.σ. Κρατικό Μουσείο Αουσβιτς – Μπίρκεναου), τα συλλέγουν, τα αρχειοθετούν και πάει λέγοντας”».
Η Ρενέ Ρεβάχ είναι φωτογράφος. Ο πατέρας της ήταν παιδί μιας οικογένειας με βαριά ιστορία, ο απόμακρος γιος ενός απόμακρου πατέρα, του Αλβέρτου Ρεβάχ, μοναδικού επιζώντος της θεσσαλονικιώτικης οικογένειας Ρεβάχ, η οποία δολοφονήθηκε στο Αουσβιτς. Ωστόσο το φωτογραφικό λεύκωμα «Tehom» (Τεχόμ) των εκδόσεων Καπόν, που υπογράφει η ίδια, ξεκινάει με τη φράση: «Πιστεύω με κάθε ίνα της ύπαρξής μου πως κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να ζει χωρίς τον πόνο του παρελθόντος».
Αυτό είπε η επιζήσασα του Αουσβιτς Εύα Μόουζες Κορ. Αυτό, νομίζω, θέλησε να κάνει και η Ρενέ Ρεβάχ με το συγκεκριμένο φωτογραφικό πρότζεκτ που ξεκίνησε το 2018 –πολλές επισκέψεις στη Θεσσαλονίκη, δύο ταξίδια στο Αουσβιτς – Μπιρκενάου– και τελικά γέννησε το παρόν βιβλίο και την ομώνυμη έκθεση, η οποία φιλοξενήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη / Πειραιώς. Καθώς η Ρενέ με ξεναγεί στην έκθεση, λίγο πριν αυτή ολοκληρωθεί, την ακούω να μιλάει για τη φρίκη των στρατοπέδων πολύ ήσυχα, σχεδόν διακριτικά, χωρίς εμπάθεια. Τη ρωτώ ποιο ήταν το κέρδος αυτής της επώδυνης φωτογραφικής διαδρομής, όχι τόσο στον έξω κόσμο, ούτε σε αυτόν τον ενδιάμεσο της τέχνης, αλλά κυρίως στον εσωτερικό κόσμο, στην ψυχή της. «Η συγχώρεση», απαντάει. «Ιδίως από τότε που έγινα μητέρα, σιγά σιγά άρχισε να ωριμάζει μέσα μου η ανάγκη αποκατάστασης. Ετσι ώστε το τραύμα να μην κληροδοτηθεί και στα δικά μου παιδιά».
«Tehom» είναι μια βιβλική εβραϊκή λέξη που σημαίνει το αρχέγονο βάθος. Εδώ δηλώνει, κατά τη γνώμη μου, και την αναμέτρηση με το αβυσσαλέο σκότος του κακού. Στις 9 Απριλίου του 1941, οι Γερμανοί μπήκαν στη Θεσσαλονίκη και από τις πρώτες κιόλας μέρες ξεκίνησαν τα αντιεβραϊκά μέτρα. Ο Αλβέρτος Ρεβάχ έκλεισε το μαγαζί του στην πλατεία Εμπορίου και δραπέτευσε από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα, όπου, με τη βοήθεια φίλων του, έγινε εργοδηγός στα μεταλλεία Λαυρίου.
Ο παππούς της Ρεβάχ, ήταν ο Αλβέρτος, ο μοναδικός επιζών της οικογένειας Ρεβάχ από τη Θεσσαλονίκη.
Στις 15 Μαρτίου του 1943 αναχώρησε από τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης το πρώτο τρένο του θανάτου για τα στρατόπεδα Μπίρκεναου και Αουσβιτς της Πολωνίας. Ο Αλβέρτος πέρασε δύο χρόνια στο Λαύριο, σχετικά καλά, ήρεμος και προστατευμένος από τους Ιταλούς φίλους του, αλλά τον Σεπτέμβριο του 1943, με τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, οι Γερμανοί συνέλαβαν όλους τους Ιταλούς που ήταν στην Ελλάδα, μαζί και τον Αλβέρτο. Δύο μέρες μετά κατάφερε πάλι να δραπετεύσει, έφθασε με τα πόδια στην Αθήνα, βρήκε δύο άλλους παλιούς φίλους του, οι οποίοι χωρίς δεύτερη σκέψη τον έκρυψαν σε ένα μικρό διαμέρισμα στην οδό Καρνεάδου 50 και Μαρασλή στο Κολωνάκι.
Πλέον είχε μάθει ότι οι δικοί του εκτοπίστηκαν από τη Θεσσαλονίκη μαζί με άλλους 45.000 Εβραίους, αλλά πίστευε, όπως όλοι τότε, ότι τους πήγαν για καταναγκαστική εργασία στην Ανατολική Ευρώπη. Οταν η Αθήνα απελευθερώθηκε, ο Αλβέρτος Ρεβάχ άρχισε να οργανώσει την επιστροφή των δικών του. Με δάνεια αγόρασε στρώματα, κουβέρτες, κουρτίνες, ρούχα, φαγητό, οτιδήποτε έβρισκε στη ρημαγμένη πόλη. Επειτα από μερικούς μήνες έμαθε ότι γύρισαν λιγοστοί από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μεταξύ αυτών κι ένας φίλος του, ο Χαΐμ Μπενβενίστε, ο οποίος μιλούσε άπταιστα γερμανικά και γι’ αυτό τοποθετήθηκε γραμματέας στο Μπιρκενάου καταγράφοντας τις λίστες με τα ονόματα όσων πήγαιναν στους θαλάμους αερίων και μετά στα κρεματόρια.
Από εκείνον ο Αλβέρτος πληροφορήθηκε τον χαμό ολόκληρης της οικογένειάς του: της μητέρας του, Σολ Βενέτσια, και των αδελφών του, Ολγα, Λίνα, Ισαάκ, και άλλων συγγενών. Οταν έμαθε πως όλοι είχαν χαθεί, έμεινε τρεις μέρες κλεισμένος στο διαμέρισμα κλαίγοντας σιωπηλά, άυπνος και νηστικός. Τα μαλλιά του άσπρισαν, και αυτή υπήρξε η αρχή ενός ίσως ατελείωτου πένθους.
Νοερή απεύθυνση
Η Ρενέ δεν γνώρισε τον παππού της, ο οποίος έφυγε σχετικά νέος από τη ζωή. Του απευθύνεται όμως νοερά σε κάθε βήμα της εργασίας της, του στέλνει φωτογραφίες και μοιράζεται μαζί του τις σκέψεις και τα συναισθήματά της. Η αφήγησή της εκπορεύεται από μια ενδιάμεση μνήμη, ένα απόσταγμα εικόνων που διαμορφώθηκε από τις αφηγήσεις της οικογένειάς της και τις μαρτυρίες αυτών που επέστρεψαν ζωντανοί. «Σήμερα ξεκινώ για το ταξίδι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μ’ ακούς; Θέλεις να πάμε στις λίμνες; Μπορεί να βρέθηκαν τα κορίτσια μας εκεί. Το νερό καθρεφτίζει μια θηλυκή μορφή που παρακολουθεί τα περαστικά σύννεφα. Η εικόνα που σχηματίζεται διαλύεται από το ξαφνικό φύσημα του ανέμου», του λέει.
Τα μικρά κείμενα σε πρώτο πρόσωπο που συνόδευαν τις εκθεσιακές ενότητες περιλαμβάνονται στο παρόν λεύκωμα και είναι ανεκτίμητα, πλάι στα σχόλια των ειδικών της φωτογραφίας και των επιστημόνων.
«Η ψυχή μου σχημάτισε έναν κύκλο. Ξέρεις τι κατάλαβα; Πως ο μοναδικός τρόπος να ταξιδέψεις στον χρόνο είναι η αγάπη. Μπαίνω για τελευταία φορά στον κοιτώνα των γυναικών. Θέλω να μείνεις στην αυλή και να με περιμένεις. Θέλω να είμαι μόνη μου, να προσευχηθώ. Ενας κρότος, ένας επίμονος ήχος με οδηγεί στο κλειστό παράθυρο του κοιτώνα. Ενα πολύχρωμο πουλί χτυπάει επίμονα το τζάμι προσπαθώντας να βγει έξω. Πού και πού σταματάει, κάνει ένα σύντομο μελωδικό κελάηδημα, κι έπειτα πέφτει ξανά πάνω στο τζάμι. Την καρδιά μου πλημμυρίζει συγκίνηση, έκπληξη, και ταυτόχρονα άπειρη ευγνωμοσύνη. Λυπάμαι που σε άφησα μόνο σου, αλλά να, το πουλί βρήκε ένα κρυφό πέρασμα στην οροφή και κατάφερε να συναντήσει τη δική σου −τώρα πια− ελεύθερη ψυχή».
Η έκθεση «Renée Revah. Tehom» θα παρουσιαστεί στη Θεσσαλονίκη τον Ιανουάριο του 2025. Το υλικό της έκθεσης κυκλοφορεί σε λεύκωμα από τις εκδόσεις Καπόν.
