Αχιλλέας Χεκίμογλου*
Ακούστε το άρθρο
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΨΑΣΚΗΣ
Οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες στην Ελλάδα, 1940-1947
εκδ. Αλεξάνδρεια, 2024, σελ. 296
Η ιστορία των μυστικών υπηρεσιών είναι εκ φύσεως συναρπαστική. Στον πολιτισμένο κόσμο, τα αρχεία τους αποχαρακτηρίζονται και αποδίδονται στην ιστορική έρευνα, προσφέροντας κρίσιμα κομμάτια που λείπουν από το παζλ της Ιστορίας. Η χώρα μας, δυστυχώς, υπολείπεται σε αυτόν τον τομέα και συχνά μαθαίνουμε την Ιστορία μας από τα ξένα αρχεία. Μια τέτοια περίπτωση είναι και το βιβλίο του δημοσιογράφου και αναλυτή Κωνσταντίνου Καψάσκη, «Οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες στην Ελλάδα, 1940-1947» (εκδ. Αλεξάνδρεια), το οποίο, μέσα από εξαντλητική έρευνα, αποκαλύπτει θεαματικές λεπτομέρειες για τη δράση των αγγλικών υπηρεσιών κατά τη διάρκεια της αμείλικτης εκείνης περιόδου.
Οταν η βρετανική SΟE (Special Operations Executive) ξεκίνησε να αναζητεί συνεργάτες στη μεταξική Ελλάδα, στράφηκε σε βενιζελικούς απότακτους αξιωματικούς και εξέταζε το ενδεχόμενο να οργανωθεί πραξικόπημα κατά του Μεταξά, με επικεφαλής τον Θεόδωρο Πάγκαλο, καθώς η ιδεολογική συγγένεια της 4ης Αυγούστου με τον φασισμό έκανε τους Αγγλους να αμφισβητούν την προθυμία της Αθήνας να αντισταθεί στον Αξονα. Μάλιστα, οι ανησυχίες αυτές ήταν διάχυτες ακόμη και μετά το «Οχι» του Μεταξά, καθώς υπήρχε ο φόβος ότι θα διαπραγματευόταν με τους Γερμανούς εάν επενέβαιναν για να στηρίξουν τον Μουσολίνι.
Ο ρόλος Ζάννα
Υπό τον συντονισμό Βρετανού ταγματάρχη που ήταν επίτροπος των βρετανικών νεκροταφείων της Θεσσαλονίκης και ενός Αγγλου, στελέχους της Power & Traction στην Αθήνα, η SOE εκπαίδευσε ομάδες δολιοφθοράς που θα δραστηριοποιούνταν πριν και μετά την κατάληψη της χώρας από τον Αξονα. Αυτό κατέστη εφικτό χάρη στον άλλοτε υπουργό Αεροπορίας Αλέξανδρο Ζάννα, ο οποίος έθεσε στη διάθεση των Αγγλων το μυστικό δίκτυο του Κόμματος Φιλελευθέρων στη Βόρεια Ελλάδα. Οι σαμποτέρ έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην τακτική της «καμένης γης» κατά την αποχώρηση των Αγγλων, όπως με την καταστροφή της ναυτικής άμυνας του λιμένα Θεσσαλονίκης, το 1941.
Οι ασύρματοι της SOE στην κατεχόμενη Αθήνα βρίσκονταν σε χέρια δημοκρατικών αξιωματικών, που καθοδηγούντο από τον Χαράλαμπο Κουτσογιαννόπουλο, βενιζελικό αξιωματικό του Ναυτικού, με το ψευδώνυμο «Προμηθέας ΙΙ». Ανάμεσα στους πληροφοριοδότες της ήταν και ο συνταγματάρχης Ευριπίδης Μπακιρτζής. Σημαντικό για την SOE ήταν ένα δίκτυο καϊκιών ενός «Οδυσσέα», δημοκρατικού καπετάνιου και λαθρεμπόρου ναρκωτικών και καπνών. Η SOE προσέγγισε, επίσης, τους Παν. Κανελλόπουλο και Στ. Γονατά, όμως δεν βρήκε ανταπόκριση και στράφηκε στο ΕΑΜ, αν και το Foreign Office αντέδρασε και επέβαλε περιορισμούς στη χρηματοδότησή του.
Μέσω του «Προμηθέα ΙΙ» η SOE προσέφερε συνεργασία στον στρατηγό Στέφανο Σαράφη και τον συνταγματάρχη Δημήτρη Ψαρρό, οι οποίοι αρνήθηκαν και έτσι στράφηκε στον Ναπολέοντα Ζέρβα, ο οποίος, σύμφωνα με τον συγγραφέα, δεν άργησε να χρησιμοποιήσει τη συμφωνία με τους Βρετανούς ως μέσο πλουτισμού. Μάλιστα, ο Ζέρβας επιχείρησε να ληστέψει τον «Προμηθέα ΙΙ», ο οποίος πήρε ένα τεράστιο ρίσκο και απείλησε ότι θα τον καταγγείλει στην Γκεστάπο εάν δεν προχωρούσε στην υλοποίηση της συμφωνίας. Και κάπως έτσι ξεκίνησε ο ΕΔΕΣ, η παχυλή χρηματοδότηση του οποίου προκαλούσε την αντιπάθεια του ΕΑΜ. Οι Αγγλοι χρηματοδότησαν και φιλοβασιλικά στοιχεία, όπως η οικογένεια Κύρου της «Εστίας», όμως το αποτέλεσμα ήταν μηδαμινό. Η SOE στράφηκε, επίσης, στον Ιωάννη Τσιγάντε, ο οποίος εισηγήθηκε το σαμποτάζ του Γοργοποτάμου, όμως δεν συμμετείχε σε αυτό, καθώς σκοτώθηκε από ιταλικά πυρά, ίσως από προδοσία.
Η SOE διέκρινε έγκαιρα ότι ο εμφύλιος πόλεμος ήταν αναπόφευκτος. Η ανταρσία στον ελληνικό στρατό της Μέσης Ανατολής έφερε το τέλος του Κανελλόπουλου από την εξόριστη κυβέρνηση και την είσοδο του Ρεξ Λήπερ στα ελληνικά πράγματα, ο οποίος επέβαλε τη βούληση του Foreign Office στην SOE και έθεσε το ΕΑΜ στο στόχαστρο. Η πολιτική αυτή οδήγησε στη σύγκρουση ΕΔΕΣ – ΕΑΜ και στην ανακωχή της Πλάκας τον Φεβρουάριο του 1944.
Παπανδρέου – Μποδοσάκης
Ο Λήπερ επέβαλε τον Γεώργιο Παπανδρέου στην εξόριστη κυβέρνηση και πολιτικοί αντίπαλοι του δευτέρου, όπως ο Μποδοσάκης, εξοντώθηκαν – ο επιχειρηματίας συνελήφθη, αφού ο Βρετανός διπλωμάτης τον κατηγόρησε στο Foreign Office για παρασκηνιακή δράση. Οι στασιαστές του Ελληνικού Στρατού τιμωρήθηκαν και ο φιλομοναρχικός χαρακτήρας του στρατεύματος ενισχύθηκε.
Στο μεταξύ, ο αξιωματικός Ιωάννης Πελτέκης θα αποδεικνυόταν άκρως αποτελεσματικός ως «Απόλλων» και η ομάδα του «Υβόννη» πέτυχε το καλοκαίρι του 1944 σημαντικά σαμποτάζ σε πλοία, αποθήκες και τρένα, ενώ αποκάλυψε στη SOE ότι ο ΕΔΕΣ Αττικής συνεργαζόταν ανοιχτά με τους Γερμανούς. Η «Υβόννη» οδηγήθηκε, όμως, σε παρακμή λόγω περικοπής πόρων και προδόθηκε στους Γερμανούς – ο Πελτέκης κατηγορήθηκε ως διπλός πράκτορας από το Foreign Office γιατί δεν τον ήθελαν ούτε οι Αγγλοι ούτε στην εξόριστη κυβέρνηση.
Ο «Προμηθέας ΙΙ», η «Υβόννη» του «Απόλλωνα», ο καπετάν «Οδυσσέας», και οι λίρες του ΕΔΕΣ.
Με τους Γερμανούς να ετοιμάζονται να αποχωρήσουν, οι Αγγλοι θεωρούσαν πια τα Τάγματα Ασφαλείας μικρότερο κακό από το ΕΑΜ και αντίβαρο σε αυτό, όπως έδειξαν και τα Δεκεμβριανά.
Η βρετανική στρατηγική είχε ως επίκεντρο την απομόνωση της ΕΣΣΔ από τη Μεσόγειο, που υποδηλώνει τη διαχρονική σημασία της εξόδου στο Αιγαίο ως «κλειδιού» για την παράκαμψη των Στενών. Σύμφωνα με τον Καψάσκη, η στρατηγική αυτή ήταν αποτέλεσμα πολιτικής δεκαετιών για τον έλεγχο των ναυτιλιακών ροών και των κοιτασμάτων πετρελαίου της Μέσης Ανατολής. Και υπογραμμίζει ότι η βρετανική παρέμβαση στην Ελλάδα δεν ήταν ούτε ηρωική πράξη υπεράσπισης της ελευθερίας ούτε σκοτεινή συνωμοσία· αλλά αντανάκλαση προτεραιοτήτων που δεν ελάμβαναν υπόψη τις τραγικές τους συνέπειες.
*Ο κ. Αχιλλέας Χεκίμογλου είναι συγγραφέας και ερευνητής.
