Πέρασαν κιόλας 30 χρόνια από τότε που ο Μάνος Χατζιδάκις έφυγε από κοντά μας; Κι όμως. Οχι μόνο πέρασαν, αλλά δεν στάθηκαν αρκετά για να εξαντληθεί το ενδιαφέρον μας για τη ζωή και το έργο του. Κάθε ιστορία που έχει τον Χατζιδάκι επίκεντρο, συνεχίζει να καθρεφτίζει ένα πολύτιμο κομμάτι της συλλογικής μας μνήμης. Και ας μοιάζει γνωστή, εκπλήσσει ακόμη.
Ολοι γνωρίζουμε ότι το 1961 ο συνθέτης κέρδισε το Οσκαρ για το τραγούδι που ερμήνευσε η Μελίνα Μερκούρη στο «Ποτέ την Κυριακή». Πόσοι γνωρίζουν, όμως, ότι αυτό υπήρξε το πρώτο μη αγγλόφωνο τραγούδι που κέρδισε Οσκαρ; Επρεπε μάλιστα να περάσουν 44 ολόκληρα χρόνια για να υπάρξει δεύτερο – ένα ισπανόφωνο, γραμμένο για τα «Ημερολόγια μοτοσικλέτας» του Βάλτερ Σάλες.
O Χατζιδάκις δεν πήγε να παραλάβει το βραβείο του. Ανέλαβε να του το στείλει στην Αθήνα ο τότε πρόεδρος της Twentieth Century Fox Σπύρος Σκούρας. Ομως, ο πρόεδρος δεν ταξίδεψε εν τέλει, και το αγαλματίδιο εκλάπη ή χάθηκε στον δρόμο. Τίνος ήταν τότε εκείνο με το οποίο πόζαρε ο Χατζιδάκις με την Κατίνα Παξινού για τους φωτογράφους; Μα δικό της. Το είχε κερδίσει το 1944 για το «Για ποιον χτυπά η καμπάνα», του Σαμ Γουντ. Αργότερα εστάλη νέο αγαλματίδιο στον Χατζιδάκι, αλλά αυτό δεν φάνηκε να τον εντυπωσιάζει. Επειτα από χρόνια το πέταξε στα σκουπίδια, απ’ όπου το διέσωσε η αδελφή του, Μιράντα.
Σαντούρι, όχι μπουζούκι
Ηδη από τη δεκαετία του ’60 ο συνθέτης θεωρούσε ότι η επιτυχία του βραβευμένου τραγουδιού και ιδίως οι διασκευές του αποπροσανατολίζουν το κοινό από την αληθινή ταυτότητά του. Οταν μάλιστα ο Ηλίας Καζάν τού πρότεινε να γράψει το σάουντρακ για τη νέα του ταινία, «America America», δέχθηκε με την προϋπόθεση να μην περιέχει η μουσική «μπουζούκια ή οτιδήποτε που να θυμίζει την άλλη “αθάνατη” δημιουργία, το “Ποτέ την Κυριακή”».
Μα τότε, πώς θα αναδεικνυόταν η μεσογειακή λαϊκότητα της ιστορίας; Ο Χατζιδάκις βρήκε, «επιτέλους», όπως έγραψε αργότερα, «ότι θα ταίριαζε πολύ στις αντιδράσεις του Σταύρου –του ήρωα της ταινίας– ένα σαντούρι, που να κυριαρχεί πάνω σ’ όλα τ’ άλλα όργανα. Τι είναι το σαντούρι; Μια μπαγκέτα που χτυπά δυνατά πάνω σε μια γυμνή χορδή. Κάτι σαν τσέμπαλο».
Να τι παραδεχόταν ο Καζάν στην αυτοβιογραφία του («Μια ζωή», εκδ. Ελληνική Ευρωεκδοτική): «Δεν ήταν μόνο ένας συνθέτης, αλλά και ένας δραματουργός (…) Κατάφερε να φτιάξει μια θαυμάσια μουσική για την ταινία μου, σε μια στιγμή που το “America America” χρειαζόταν περισσότερο από κάθε άλλη φορά τη συνεισφορά του».
«Ο Μάνος», έγραψε ο Μορίς Μπεζάρ στη δική του αυτοβιογραφία, «επιδείκνυε σαν παιδί το χρυσό ρολόι που του είχαν χαρίσει οι παραγωγοί του “America America” του Καζάν. Χαμογελούσε πάντα, έλεγε ναι σε όλα κι έκανε του κεφαλιού του».
Αυτά στις Βρυξέλλες, όπου ο Χατζιδάκις είχε εγκατασταθεί για δύο μήνες του 1965 για να ετοιμάσει μια παράσταση. Και ναι μεν ο Γάλλος σκηνοθέτης και χορογράφος επρόκειτο να συνηθίσει την… ιδιαίτερη σχέση που είχε ο Ελληνας συνθέτης με τον χρόνο, όμως στις δεκαετίες που ακολούθησαν ο ίδιος ο συνθέτης δεν τη συνήθισε. Αυτό, πάντως, δεν εμπόδισε πολλούς ξένους παραγωγούς και σκηνοθέτες να ζητήσουν τη δημιουργική συνδρομή του. Και να ένας μικρός οδηγός στα σημαντικότερα από τα ξένα σάουντρακ (υπάρχουν κι άλλα) που συνέθεσε ο Χατζιδάκις.
«Ο Μάνος χαμογελούσε πάντα, έλεγε ναι σε όλα κι έκανε του κεφαλιού του», αναφέρει ο σκηνοθέτης και χορογράφος Μορίς Μπεζάρ στην αυτοβιογραφία του.
Ανάμεσά τους, ήδη από το 1961, το γερμανικό ντοκιμαντέρ «Ελλάς η χώρα των ονείρων», που άνοιξε την πόρτα στη Νάνα Μούσχουρη για διεθνή καριέρα. Δυο χρόνια μετά θα την ακούγαμε να τραγουδάει το «Αερικό» και στο «Nine miles to noon» που γυρίστηκε στην Πλάκα. Ηταν ακόμη το «Aliki my love» με την Αλίκη Βουγιουκλάκη να μιλάει αγγλικά, που δεν είχε επιτυχία και αποσύρθηκε. Το «The 300 Spartans» του Ρούντολφ Ματέ, όπου η χολιγουντιανή δραματικότητα συναντάει τη μεσογειακή μουσικότητα. Και φυσικά το «Top kapi» του Ζυλ Ντασσέν, που ο Χατζιδάκις πλημμύρισε με εύφορες μελωδίες οι οποίες φλερτάρουν με την ελληνική λαϊκότητα, αλλά και με την παράδοση της Ανατολής.
Μην ξεχάσουμε –επίσης από τις αρχές της δεκαετίας του ’60– και μια θεατρική παράσταση: «Η κλέφτρα του Λονδίνου», που ανέβηκε στο Παρίσι, σήμαινε πολλά για τον Χατζιδάκι, καθώς η πρωταγωνίστριά της, Μαρί Μπελ, ήταν από τις αγαπημένες του στα φιλμ που έβλεπε έφηβος στα σινεμά του Παγκρατίου. Ιδιαίτερα ξεχώριζε το «Un carnet de bal» με μουσική του Μορίς Ζομπέρ. Οταν, λοιπόν, του προτάθηκε να γράψει μουσική για μια παράσταση με πρωταγωνίστρια τη Μαρί Μπελ, δεν δίστασε καθόλου. Οταν βρέθηκε στο Παρίσι, με συγκίνηση δείπνησε στο σπίτι της στο Σανς Ελιζέ. Χόρεψε μάλιστα μαζί της το τανγκό που είχε πρωτακούσει στην ταινία από την οποία την είχε μάθει.
Bee Gees και Μπέρνσταϊν
Επιστροφή στον κινηματογράφο: στα μέσα της δεκαετίας του ’60, ο Χατζιδάκις γράφει το σάουντρακ του «The steps» σε σενάριο Βασίλη Βασιλικού και σκηνοθεσία Λέοναρντ Χίρσφιλντ με πρωταγωνίστρια την Ειρήνη Παπά. Αλλά κανένα από τα σάουντρακ της εποχής δεν ξεπέρασε το «Blue» του Σίλβιο Ναριτζάνο, που ο συνθέτης ηχογράφησε με τη Συμφωνική του Λος Αντζελες και με σολίστ τον κιθαρίστα Λαουρίντο Αλμέιντα. «Στο 1968 το Χόλλυγουντ ζούσε την επανάσταση των λουλουδιών, με πολλά παραισθησιογόνα και με αρκετή διστακτική ερωτική ελευθερία», αναπολούσε ο ίδιος. Οταν δεν έγραφε μουσική γι’ αυτό το «ποιητικό γουέστερν», όπως το αποκαλούσε, ξαναδιάβαζε Μακρυγιάννη, συναντούσε τους Bee Gees, τον Ηλία Καζάν και τον Λέοναρντ Μπέρνσταϊν και, όπως αποκάλυπτε, συζητούσε να κάνει ταινία την «Οδό Ονείρων» με πρωταγωνιστή τον Τέρενς Σταμπ, λιμπρετίστα τον Τζον Λένον και χορογράφο τον Μορίς Μπεζάρ.
Πάνω απ’ όλα απολάμβανε τους επαίνους των μουσικών της Συμφωνικής του Λος Αντζελες. Μέχρι που πολλοί προέβλεπαν ότι θα κερδίσει το Οσκαρ την επόμενη χρονιά. «Καλό θα ήταν για να μην ακούω πια το “Never on Sunday” σαν το μοναδικό credit μου στον κινηματογράφο», έγραφε στον φίλο του, τον σκηνοθέτη Δημήτρη Βερνίκο. Ομως, ο επαγγελματικός ανταγωνισμός του Χόλιγουντ δεν του ταίριαξε: «Πέρασα πολλά, απίθανα σε πρωτοτυπία και γκανγκστερισμό… Paramount τέλος», αναγγέλλει απογοητευμένος και αποχωρεί.
Με βοηθό τον Πιοβάνι
Το 1969 συνεργάζεται με τον Γιαν Νεγκουλέσκο στο «The heroes». Τον επόμενο χρόνο συνθέτει το σάουντρακ του «The martlet’s tale» του Τζον Κράουδερ που γυρίστηκε στην Τσινετσιτά με πρωταγωνίστρια την Κατίνα Παξινού. Βοηθός του Ελληνα συνθέτη ήταν ο νεαρός, ακόμη, Νικόλα Πιοβάνι. Παρά τους διαλεχτούς συντελεστές, το φιλμ απέτυχε. Κι έτσι χρειάστηκε να περάσει τουλάχιστον μια δεκαετία πριν ακούσουμε το τραγούδι του Χατζιδάκι που ερμήνευσε με δικούς του, αγγλόφωνους στίχους ο Αμερικανός ρόκερ Σον Φίλιπς. Και να το ακούσουμε αυτή τη φορά από τον Βασίλη Λέκκα σε στίχους του Αρη Δαβαράκη στην αθηναϊκή «Πορνογραφία». Δεν είναι άλλο από την «Μπαλάντα των αισθήσεων και των παραισθήσεων».
Αμφότερες –αισθήσεις και παραισθήσεις– υπήρχαν και στην επόμενη ταινία για την οποία ο Χατζιδάκις έγραψε μουσική. Το περίφημο «Sweet movie». Σκηνοθέτης ο Ντούσαν Μακαβέγιεφ, τον οποίο ο συνθέτης θα περιέγραφε ως «Βαλκάνιο Γιουγκοσλάβο, νεομαρξιστή, αναρχικό, περίτεχνο κι απλοϊκό, (που) περιφέρεται στον λεγόμενο δυτικό μας κόσμο μ’ όλη τη σκανδαλιά ενός ξεχωριστά ζωηρού παιδιού, με την αστραφτερή ματιά ενός ανατολίτη άρχοντα, αλλά και με την ώριμη απλότητα ενός προικισμένου μεσήλικα».
Οσο για τον ίδιο τον Μακαβέγιεφ, χαρακτήριζε την ταινία του «ένα φιλμ από ζάχαρη, μια κωμωδία ερωτική ελαφρώς αρωματισμένη με αντιψυχιατρική». Αλλο που δεν ήθελε ο Χατζιδάκις, που πάντρεψε στη μουσική του την αθωότητα και τον αισθησιασμό, την αναγεννησιακή χάρη και τον σύγχρονο ηλεκτρισμό.
Εχοντας αφήσει οριστικά πίσω του τις Ηνωμένες Πολιτείες, το 1975 συνθέτει το σάουντρακ του «Facca di spia» σε σκηνοθεσία του Τζουζέπε Φεράρα και με πρωταγωνίστρια τη Μαριάντζελα Μελάτο. Ο Σαλβαντόρ Αλιέντε, ο Τσε Γκεβάρα και αδίστακτοι βασανιστές εναλλάσσονται στην πλοκή αυτής της πολιτικής ταινίας τρόμου. Εδώ θα βρούμε και μια μπαλάντα για τον Τσε, ο οποίος προστίθεται έτσι στον Μπολιβάρ και τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, τους επαναστάτες δηλαδή, τους οποίους ο συνθέτης έχει τιμήσει –σε διαφορετικές στιγμές– με τη μουσική του. Δυο χρόνια μετά ο Χατζιδάκις συνθέτει το σάουντρακ του ντοκιμαντέρ «Σε αναζήτηση της χαμένης Ατλαντίδας» και αφηγείται τα θαλασσινά ταξίδια και τις έρευνες του Ζακ Ιβ Κουστό.
Η τελευταία νότα
Η τελευταία ταινία για την οποία ο συνθέτης έγραψε μουσική εκτός Ελλάδος πρέπει να ήταν το «Μεμέντ γεράκι μου» του 1984. Βασισμένη σε νουβέλα του Γιασάρ Κεμάλ, είχε σκηνοθέτη και πρωταγωνιστή τον Πίτερ Ουστίνοφ. Στο σάουντρακ που κυκλοφόρησε και στην Ελλάδα, μπορεί κανείς να αναγνωρίσει το ύφος του Χατζιδάκι εκείνου του καιρού, ακόμη κι αν το ταίριαζε με ρυθμούς σαν το φοξ τροτ ή το τανγκό. Ακόμη και σήμερα οι μουσικές εκπλήξεις που αναδεικνύονται από γνωστά, πόσο μάλλον ανέκδοτα έργα του είναι ανεξάντλητες. Αποσπάσματα από ορισμένα μπορεί κανείς να εντοπίσει στο Διαδίκτυο.
Και ύστερα; Οπως είπε και ο ίδιος ο Χατζιδάκις πριν από ακριβώς 50 χρόνια προς το κοινό της πρεμιέρας του «Sweet movie», «στο σπίτι σας, όταν βρεθείτε μόνος σας ή με το κορίτσι σας, αποφασίστε για την κατάλληλη ή ακατάλληλη συνέχεια».
