Κλείνουν φέτος εξήντα χρόνια από την πρώτη προβολή της ταινίας του Παζολίνι «Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο» (Il Vangelo secondo Matteo). Η ταινία, αφιερωμένη στη μνήμη του Πάπα Ιωάννη ΚΓ΄, που είχε πεθάνει την προηγούμενη χρονιά (3 Ιουνίου 1963), γυρίστηκε στη Νότια Ιταλία και προβλήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου 1964 στη Μόστρα της Βενετίας, υπό τις αποδοκιμασίες των φασιστών της Ordine Nuovo, όπου και βραβεύθηκε.
Οποιος έχει στοιχειώδη έστω γνώση του έργου του Παζολίνι ξέρει τη σαγήνη που του ασκεί το πρόσωπο του Χριστού. Ο Ρενέ ντε Σεκατί, βαθύς γνώστης του, έχει εκδώσει μια εξαιρετική σχετική ανθολογία στα γαλλικά, όπου στην εκτενή εισαγωγή του (120 σελίδες) αναφέρεται σχεδόν αποκλειστικά στο «Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο» (René de Ceccatty, «Le Christ selon Pasolini», bayard, 2018, σ. 504).
Σημειώνω με την ευκαιρία ότι έχει εκδοθεί στη γλώσσα μας η σύντομη βιογραφία του Παζολίνι από τον Σεκατί (René de Ceccatty, Παζολίνι, Κασταλία/βιογραφίες, 2006). Δεν μπορώ να αναφερθώ στα πολύ ενδιαφέροντα πραγματολογικά της ταινίας, πριν και μετά το γύρισμά της, θα σημειώσω μόνο λίγα λόγια από την επιστολή του Παζολίνι στον καθολικό γιατρό Λούτσιο Καρούζο, στο σπίτι του οποίου, στην Ασίζη, διάβασε με μια ανάσα το Κατά Ματθαίον, είκοσι χρόνια μετά την πρώτη ανάγνωσή του, και αποφάσισε αυτόματα να το γυρίσει ταινία, μια ταινία, όπως του εξηγεί, που θα παρακολουθεί πιστά το Ευαγγέλιο, αλλά δεν θα είναι έργο θρησκευτικό ούτε ιδεολογικό, αλλά έργο ποίησης.
Και προσθέτει: «δεν πιστεύω ότι ο Χριστός είναι Υιός του Θεού, γιατί δεν είμαι πιστός, τουλάχιστον ενσυνείδητα. Πιστεύω όμως ότι ο Χριστός είναι θεϊκός: με άλλα λόγια, πιστεύω ότι η ανθρώπινη φύση σε αυτόν είναι τόσο εξυψωμένη, τόσο ακριβής, τόσο ιδανική που υπερβαίνει τους συνήθεις όρους της ανθρώπινης φύσης. Γι’ αυτό μιλάω για ”ποίηση”: παράλογο όργανο για να εκφράσει αυτό το παράλογο συναίσθημα που νιώθω για τον Χριστό» («Le Christ selon Pasolini», σ. 270).
Η τρέχουσα ανάγνωση της ταινίας είναι πως ο κομμουνιστής Παζολίνι γύρισε μια μαρξιστική εκδοχή του βίου του Χριστού. Τι είδους μαρξιστική εκδοχή είναι άραγε αυτή που αρχίζει με τον ευαγγελισμό της Παναγίας και τελειώνει με την Ανάσταση του Χριστού και την εμφάνιση του Αναστημένου στους μαθητές του; Πόσος μαρξισμός περικλείεται στη σκηνή όπου ο Ιησούς ανέκραξε με φωνή μεγάλη πάνω στον Σταυρό και εμείς βλέπουμε το καταπέτασμα του Ναού να σχίζεται στα δύο από πάνω μέχρι κάτω;
Αρκεί μήπως η παρουσία των φτωχών και των κατατρεγμένων και το κήρυγμα κατά των πλουσίων για να κάνει την ταινία κομμουνιστική; Μα αυτό ακριβώς είναι η διδασκαλία του Ιησού και αυτό διαβάζουμε στον Ματθαίο. Η ταινία κλείνει με τα λόγια του Χριστού στους μαθητές του μετά την Ανάσταση, με τα οποία κλείνει ακριβώς και το Ευαγγέλιο του Ματθαίου: «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη, βαπτίζοντες αυτούς εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. […]». Μια μαρξιστική εκδοχή, δεν θα τα παρέλειπε αυτά τα τελευταία λόγια;
Αριστουργηματικό ποίημα
Ο Παζολίνι δεν γύρισε καμία μαρξιστική ταινία, αλλά ένα αριστουργηματικό ποίημα, στο οποίο διάβασε την προσωπική του ιστορία μέσα από την ευαγγελική ιστορία του Χριστού. Ο Χριστός του Παζολίνι είναι οπωσδήποτε ο Χριστός του Ματθαίου, μα είναι και ο δικός του, ο Χριστός που τον σαγηνεύει και με τον οποίο ταυτίζεται. Μικρό τεκμήριο αυτής της ταύτισης αποτελεί και το γεγονός ότι τον ρόλο της Παναγίας τον καιρό του Πάθους τον ανέθεσε στη μάνα του.
Ο Χριστός της ταινίας (τον υποδύεται ο εικοσάχρονος Ισπανός φοιτητής Ενρίκε Ιραθοκούι, μετά την άρνηση πολλών ποιητών να δεχτούν την πρόταση του Παζολίνι: Γεφτουσένκο, Αλεν Γκίνσμπεργκ, Κέρουακ, Γκοϊτισόλο) πορεύεται ακατάπαυστα, ακαταπόνητα, σε διαρκή υπερένταση. Μόνο όταν βλέπει μικρά παιδιά ιλαρύνεται το αδρό πρόσωπό του και χαμογελάει. Ερχεται να μεταφέρει ένα ριζικά ανατρεπτικό μήνυμα, το οποίο ουσιαστικά δεν το καταλαβαίνει κανείς.
Κατά την Επί του Ορους Ομιλία, δεν βλέπουμε τους ακροατές του αλλά μόνο τον ίδιο σε γκρο πλαν, προκειμένου να υποδηλωθεί με αυτόν τον τρόπο ότι ο λόγος του είναι μοναχικός και μένει ακατανόητος. Μπορεί εδώ ο Παζολίνι να ταυτίζεται με τον Χριστό, με την έννοια ότι και εκείνος αισθάνεται πως κανείς δεν κατανοεί τον λόγο που κομίζει, δεν παύει όμως να μένει ευαγγελικά ακριβής: ούτε καν οι μαθητές δεν κατανόησαν ποιος ήταν ο Ιησούς.
Για να υπερτονίσει το γεγονός αυτό, στη σκηνή της Σταύρωσης ο Παζολίνι δεν μένει πιστός στον Ματθαίο αλλά μεταφέρει εκεί τα λόγια του προφήτη Ησαΐα, που είχε παραθέσει ο ευαγγελιστής σε άλλα συμφραζόμενα (13:14-15)· η οθόνη μαυρίζει ολότελα και ακούμε οφ τα λόγια του Ησαΐα: «Ακοή ακούσετε και ου μη συνήτε […]», θα ακούσετε μα δεν θα καταλάβετε, γιατί η καρδιά σας είναι αναίσθητη. Ας προσέξουμε και τις κινήσεις της κάμερας: απότομες, άλλοτε κοντινά πλάνα και άλλοτε αιφνιδίως μακρινά, ο Χριστός άλλοτε πλάτη και άλλοτε γκρο πλαν. Υποδηλώνουν και αυτές ότι όσα εικονίζονται εδώ είναι παράδοξα, έξω από τη φυσική τάξη, μη κανονικά.
Ο Παζολίνι διαβάζει, όπως είπαμε, τη δική του ιστορία στον Ιησού του Ματθαίου: Νιώθει και αυτός ένας προφήτης μόνος, ακατανόητος, που συγκεντρώνει πάνω του το θανάσιμο μίσος της εξουσίας και της κοινωνίας, με σπαραχτική αγάπη για τους φτωχούς και τους απόβλητους. Αυτή ωστόσο η υποκειμενική ταύτιση του Παζολίνι με το πρόσωπο του Χριστού δεν υπερκαλύπτει την αντικειμενικότητα της αφήγησης του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου αλλά υποτάσσεται σε αυτήν, δεν επικυριαρχεί αλλά υπόκειται, σχεδόν αδιόρατη. Διαφορετικά θα ήταν υπερφίαλη και αλαζονική, ενώ τώρα αποτελεί πηγή της ομορφιάς της ταινίας και της συγκίνησης που προκαλεί για δεκαετίες σε πιστούς και άπιστους.
