STANISLAS DEHAENE
Πώς μαθαίνουμε. Γιατί ο εγκέφαλός μας μαθαίνει καλύτερα από οποιαδήποτε μηχανή… προς το παρόν
μτφρ. Γιώργος Κυριακόπουλος
Eκδ. Τραυλός, 2023, σελ. 500
Τέσσερα χρόνια πριν, περίπου τέτοιες μέρες, στις αρχές της πανδημίας του κορωνοϊού, εμφανίστηκε ένα μάλλον πρόχειρο γκράφιτι στον τοίχο ενός σχολείου της Αθήνας, το οποίο απεικόνιζε έναν δεινόσαυρο. Δίπλα απ’ το σχέδιο διάβαζε κάποιος με κεφαλαία γράμματα: «Δεν έπλενε χεράκια. Εξαφανίστηκε». Προφανώς, το μήνυμα ήταν ειρωνικό. Το πρώτο διάστημα της COVID-19 υπήρχε μια γενικευμένη υστερία με την τήρηση των κανόνων υγιεινής, η οποία ήταν μεν απολύτως κατανοητή και δικαιολογημένη, αλλά προκαλούσε και κάποια αντίρροπα αντανακλαστικά, ιδίως ανάμεσα στους νέους που επηρεάζονταν αρκετά βάναυσα από τα μέτρα και τους εγκλεισμούς, καθώς ακόμα κι όταν προσβάλλονταν από τον ιό, οι πιθανότητες να νοσήσουν σοβαρά ήταν ελάχιστες.
Το γκράφιτι όμως περιέγραφε –άθελά του ενδεχομένως– και μια αναμφισβήτητη κυριολεξία, που ενισχυόταν από τον σχολικό χώρο της έκθεσής του. Ισως, αν οι δεινόσαυροι ήταν εξοπλισμένοι με κάποια ισχυρότερη ικανότητα που θα τους εξασφάλιζε αποτελεσματικότερες δυνάμεις, να κατάφερναν να αποφύγουν τον αφανισμό, μοιάζει να λέει ο ευφυολόγος γκραφιτάς. Η σκέψη του είναι βάσιμη, και μπορεί να εξηγήσει όχι μόνο το παρελθόν, αλλά και το παρόν και το μέλλον του ζωικού βασιλείου, δεδομένου ότι πράγματι το πλύσιμο των χεριών και η ατομική υγιεινή, που την μαθαίνουμε όλοι από πολύ μικρή ηλικία, είναι μια απλούστατη αλλά εξαιρετική ασπίδα απέναντι στη μετάδοση δυνητικά θανατηφόρων μικροβίων.
Homo Docens
«Η ιστορία της ανθρωπότητας», γράφει ο γνωσιακός νευροεπιστήμονας Στανισλάς Ντεχάεν, «είναι μια ιστορία συνεχούς εκ νέου αυτοανακάλυψης». «Δεν είμαστε απλώς ο Homo Sapiens, αλλά ο Homo Docens – το είδος που διδάσκει τον εαυτό του. Το μεγαλύτερο μέρος των γνώσεών μας για τον κόσμο δεν παραδόθηκε σ’ εμάς από τα γονίδιά μας: χρειάστηκε να το μάθουμε από το περιβάλλον μας και από όσους είναι γύρω μας. Κανένα άλλο ζώο δεν έχει κατορθώσει να αλλάξει τόσο ριζικά την οικοθέση του, μετακινούμενο από την αφρικανική σαβάνα σε ερήμους, όρη, νησιά, πολικές εκτάσεις πάγων, ενδιαιτήματα σε σπήλαια, πόλεις, ακόμη και στο εξώτερο διάστημα, και όλα αυτά μέσα σε μερικές χιλιάδες χρόνια.
Ολη αυτή η διαδικασία τροφοδοτήθηκε από τη μάθηση». Η τόσο απαραίτητη για την επιβίωσή μας και την ευημερία μας μάθηση είναι «η διαμόρφωση ενός εσωτερικού μοντέλου του εξωτερικού κόσμου». Είναι, με άλλα λόγια, η μεγαλύτερη διαφορά μας απ’ τους συγγενείς μας: μαθαίνουμε ότι το να πλένουμε τα χεράκια μας κάνει καλό, και εφόσον το πράττουμε, συνεχίζουμε να υπάρχουμε, και ενίοτε να μεγαλουργούμε. Εκτός απροόπτου, ή «προς το παρόν», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά στην ανάλυσή του ο Γάλλος ερευνητής.
Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του «Πώς μαθαίνουμε. Γιατί ο εγκέφαλός μας μαθαίνει καλύτερα από οποιαδήποτε μηχανή… προς το παρόν», ο Στανισλάς Ντεχάεν πλέκει το εγκώμιο της μάθησης μ’ έναν διεπιστημονικό τρόπο. «Το μεγαλύτερο ταλέντο του εγκεφάλου μας είναι η ικανότητά μας να μαθαίνουμε», γράφει ο 59χρονος καθηγητής. Χωρίς την ικανότητα αυτή, τίποτα απ’ ό,τι γνωρίζουμε δεν θα ήταν ίδιο. Στην πραγματικότητα, δεν θα είχατε ούτε κατά διάνοια φτάσει έως εδώ, να διαβάζετε αυτές τις λέξεις.
«Η πεμπτουσία της μάθησης», κατά τον Γάλλο επιστήμονα, είναι «το να μπορεί κάποιος να προσαρμόζεται σε απρόβλεπτες συνθήκες το ταχύτερο δυνατό». Αυτό είναι το θεμέλιο κάθε κατάκτησής μας, απ’ την πιο πεζή μέχρι την πιο μεγαλειώδη: «η εξαιρετική προσαρμοστικότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου». Προς επίρρωσιν, επιστρατεύεται η μνημειώδης πλαστικότητα των εγκεφάλων, το εκπληκτικό γεγονός δηλαδή ότι μπορούμε να γίνουμε καλλιτέχνες ακόμα κι όταν στερούμαστε τις υπηρεσίες ενός ολόκληρου ημισφαιρίου.
Είμαστε ίσως μπροστά από την ουσιαστικότερη ανακάλυψη του είδους μας, του Homo Sapiens: τη γνώση της γνώσης μας.
Διαβάζοντας κάποιος το βιβλίο του Ντεχάεν συνειδητοποιεί πόσο προνομιούχοι είμαστε. Σήμερα, οι εξελίξεις στη νευροεπιστήμη μάς δίνουν τη δυνατότητα να κατανοήσουμε καλύτερα τους εγκεφάλους μας και να αποκωδικοποιήσουμε τους μηχανισμούς της μάθησης με πρωτόγνωρους τρόπους. Ελάχιστα μπορούν να εξηγηθούν πια μόνο με τη διαίσθηση, καθώς η επιστήμη δίνει όλο και πιο ακριβείς απαντήσεις. «Εχουμε τα εργαλεία να κατανοήσουμε πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος και η μάθηση, ας τα χρησιμοποιήσουμε», μας προτρέπει ο Ντεχάεν.
Γνωρίζοντας με μεγαλύτερη ακρίβεια πώς λειτουργεί ο αλγόριθμος της μάθησης, μπορούμε να τον ενισχύσουμε περαιτέρω με κατάλληλες στρατηγικές, ώστε να προσαρμοστούμε ακόμα καλύτερα στο διαρκώς εξελισσόμενο περιβάλλον. «Η εκπαίδευση είναι ο κύριος επιταχυντής των εγκεφάλων μας», τονίζει ο συγγραφέας. «Το να μαθαίνουμε να μαθαίνουμε είναι ο σημαντικότερος παράγοντας της ακαδημαϊκής επιτυχίας», και όχι μόνο, θα πρόσθετε ο καθένας.
Η αποκρυπτογράφηση των μηχανισμών της μάθησης μάς προσφέρει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με τον άνθρωπο του παρελθόντος. Τώρα είμαστε σε θέση, αν το επιθυμούμε, να αποκτούμε γνώση και σοφία με πιο συστηματικό και βαθύ τρόπο, γνωρίζοντας τι συμβαίνει στις συνάψεις των εγκεφάλων μας. Τα οφέλη αυτής της διαδικασίας είναι ανυπολόγιστα. Είμαστε ίσως μπροστά απ’ την ουσιαστικότερη ανακάλυψη του είδους μας, του Homo Sapiens, του Σοφού Ανθρώπου: τη γνώση της γνώσης μας.
Ο περίπλοκος αλγόριθμος
Πώς μαθαίνουμε, λοιπόν; Για να εξηγήσει τον περίπλοκο αλγόριθμο της μάθησης ο Ντεχάεν ανατέμνει μεθοδικά τα επιμέρους στοιχεία του, και καταλήγει στους τέσσερις «πυλώνες της μάθησης», οι οποίοι είναι: «η προσοχή, που ενισχύει την πληροφορία στην οποία εστιάζουμε. Η ενεργός συμμετοχή, ένας αλγόριθμος που επίσης ονομάζεται “περιέργεια”, η οποία ενθαρρύνει τον εγκέφαλό μας να ελέγχει αδιάκοπα νέες υποθέσεις. Η ανατροφοδότηση, κατά τη διόρθωση σφαλμάτων, που συγκρίνει τις προβλέψεις μας με την πραγματικότητα και διορθώνει τα μοντέλα μας για τον κόσμο. Η παγίωση, που καθιστά ό,τι έχουμε μάθει πλήρως αυτοματοποιημένο και περιλαμβάνει τον ύπνο ως ένα βασικό συστατικό».
Οποιος καταλάβει αυτόν τον αλγόριθμο έχει στα χέρια του μια υπερδύναμη, την υπερδύναμη της εξέλιξής μας. Οι τέσσερις πυλώνες της μάθησης είναι η συνταγή της επιτυχίας μας, και γι’ αυτό αξίζει ίσως να συνοψιστούν σε τέσσερα σλόγκαν –όπως τα αποκαλεί ο συγγραφέας– που μπορούν να φανούν χρήσιμα ακόμα και σε ανθρώπους που έχουν αφήσει πίσω τους τις σχολικές αίθουσες δεκαετίες ολόκληρες: «συγκεντρωθείτε πλήρως», «συμμετέχετε στην τάξη», «μαθαίνεται από τα λάθη σας», και «εξασκηθείτε κάθε μέρα, εκμεταλλευτείτε κάθε νύχτα». Ο Ντεχάεν προσφέρει άφθονο ερευνητικό υλικό και πολλές πρακτικές συμβουλές σε ανθρώπους που χαράσσουν εκπαιδευτικές πολιτικές, αλλά και σε μεμονωμένους εκπαιδευτικούς και γονείς. Σ’ ένα εκπαιδευτικό σύστημα που ευνοεί την παπαγαλία, το να αγαπάς τη μάθηση είναι η πιο επαναστατική πράξη.
Είναι αυταπόδεικτο ότι η ικανότητα της μάθησης μάς έχει προσφέρει ασύλληπτα δώρα, αλλά και μεγάλους μπελάδες. Εχουμε φτιάξει με τον νου και με τα χέρια μας σπουδαίες και βοηθητικές μηχανές, οι οποίες μιμούνται τις δομές και τις λειτουργίες των εγκεφάλων μας και οι οποίες έχουν εξελιχθεί τόσο, που κάποιοι φοβούνται ότι σύντομα θα μας ανταγωνιστούν και θα μπορούν να μας καθυποτάξουν. Η τεχνητή νοημοσύνη, μια τρομερή μηχανή μάθησης ουσιαστικά, εξαρτάται από εξισώσεις που έχει ανακαλύψει η νευροεπιστήμη στην προσπάθειά της να κατανοήσει καλύτερα τον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Ο Ντεχάεν υποστηρίζει ότι είμαστε ακόμα πολύ μακριά απ’ το να μας ξεπεράσουν οι φιλομαθείς μηχανές. Δεν μπορεί βεβαίως να το αποκλείσει. Προς το παρόν, ωστόσο, αποφαίνεται ότι «ο εγκέφαλός μας είναι πιο ευέλικτος» και σταχυολογεί τα στοιχεία εκείνα στα οποία υστερούν οι μηχανές του παρόντος. Αυτό που λείπει, κατ’ αυτόν, από την τεχνητή νοημοσύνη, προκειμένου να φτάσει στα ανθρώπινα επίπεδα, είναι η μάθηση αφηρημένων εννοιών, η αποτελεσματική μάθηση δεδομένων, η κοινωνική μάθηση, η μάθηση με μια δοκιμή, η συστηματοποίηση και η γλώσσα της σκέψης, και τέλος, η σύνθεση. Ολα αυτά είναι αυτονόητα για τους εγκεφάλους μας, αλλά θα χρειαστεί ακόμα πολλή προσπάθεια για να διδαχθούν στις μηχανές.
Για τους ανθρώπους η μάθηση είναι μια ζωτική αρχή, ενώ για τις μηχανές είναι μάλλον περισσότερο μια επίπλαστη πολυτέλεια. Το γεγονός αυτό μπορεί να κάνει ακόμα πιο σημαντική την έρευνα του ανθρώπινου εγκεφάλου. Οσο περισσότερα γνωρίζουμε για τον αλγόριθμο της μάθησης, τόσο περισσότερα γνωρίζουμε για τους εαυτούς μας, αλλά και για τις κατ’ εικόνα μας μηχανές. Ισως η βαθύτερη γνώση των εγκεφαλικών μας λειτουργιών να μας οδηγήσει σε καλύτερες αποφάσεις και να μας βελτιώσει ακόμα και ηθικά.
Υπαρξιακές απειλές
Σήμερα, γνωρίζουμε καλά ότι μια σειρά υπαρξιακών κινδύνων, όπως η κλιματική αλλαγή για παράδειγμα, απειλεί με τεράστιες καταστροφές την ανθρωπότητα, κι όμως σε πολλές περιπτώσεις συνεχίζουμε στον ίδιο προβληματικό δρόμο. Σημαίνει άραγε αυτό ότι η Ιστορία, όπως ισχυρίζονται κάποιοι, είναι μια ατέρμονη επανάληψη των ίδιων λαθών; Ή μήπως οι αποτυχίες μάς δείχνουν ότι έχουμε αρκετά να μάθουμε ακόμα;
Εχοντας διαβάσει κάποιος το βιβλίο του Ντεχάεν, θα υιοθετήσει ευκολότερα τη δεύτερη, την πιο ορθολογικά αισιόδοξη, ερμηνεία. Γιατί «μαθαίνω», εκτός των άλλων, σημαίνει ότι είμαι και έτοιμος ανά πάσα στιγμή να αναθεωρήσω τη θέση μου στη θέα νέων δεδομένων. Πολλές φορές, μπορεί να χρειαστεί να κάνουμε το ίδιο λάθος αρκετές φορές, για να μάθουμε. Το σημαντικό εδώ είναι να μη σταματήσουμε να μαθαίνουμε, κι άρα να καλλιεργούμε διαρκώς μια λαχτάρα για γνώση.
