«Ο μόνος ήχος που υπάρχει για μένα είναι ο ήχος του μυαλού. Τα έργα μου έχουν σκοπό να προκαλέσουν τη μουσική του μυαλού στους ανθρώπους».
Τα έργα της πρωτοποριακής καλλιτέχνιδος και ακτιβίστριας Γιόκο Ονο κεντρίζουν τη φαντασία και ξεκλειδώνουν το μυαλό, μέσω μιας μοναδικής ποιητικής έκφρασης και μιας βαθιάς ειλικρίνειας, προσκαλώντας μας να δούμε τον κόσμο διαφορετικά. Μια τέχνη αφιερωμένη στην καθημερινότητα, ημιτελής, που ολοκληρώνεται από τον κάθε θεατή που συμμετέχει, δημιουργώντας μέσα στη σφαίρα της φαντασίας.
Από μικρή ηλικία, η φαντασία έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη ζωή της Γιόκο Ονο. Την άνοιξη του 1945, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ονο, ηλικίας 12 ετών, υποχρεώθηκε να φύγει από το σπίτι της στο Τόκιο αναζητώντας καταφύγιο από τους βομβαρδισμούς στην ύπαιθρο, όπου υπήρχαν ελλείψεις σε τρόφιμα και άλλα απαραίτητα. Η Ονο και ο μικρότερος αδελφός της ξάπλωναν ανάσκελα, κοίταζαν ψηλά στον ουρανό και δραπέτευαν με τη φαντασία τους. Η ίδια θυμάται: «Ανταλλάξαμε μενού στον αέρα και χρησιμοποιήσαμε τη δύναμη της φαντασίας μας για να επιβιώσουμε». Αυτό το φανταστικό δείπνο τους η Ονο το περιγράφει ως «ίσως το πρώτο μου έργο τέχνης».
Η μεγάλη αναδρομική έκθεση που φιλοξενείται αυτόν τον καιρό στην Tate Modern συγκεντρώνει πάνω από 200 έργα των τελευταίων επτά δεκαετιών καλλιτεχνικής καριέρας και συμπεριλαμβάνει παρτιτούρες, εγκαταστάσεις, ήχο, περφόρμανς, φιλμ, μουσική και φωτογραφία, αποκαλύπτοντας μια ριζοσπαστική προσέγγιση στη γλώσσα, την τέχνη και τη συμμετοχή του κοινού.
Διακοπή της ρουτίνας
Αντισυμβατικά, ανατρεπτικά και εμποτισμένα με ποιητικό χιούμορ, τα έργα της είναι ένα είδος διακοπής στη ροή της καθημερινότητας. Η έκθεση ξεκινάει με το ηχητικό έργο «Telephone Piece», 1964, που είναι και το τελευταίο κομμάτι του άλμπουμ της Ονο, «Fly», 1971. Ακούγεται η φωνή της καλλιτέχνιδος: «Γεια σας, εδώ Γιόκο». Μια συρροή από διάφορους ήχους κεντρίζει τις αισθήσεις μας. Ο θόρυβος όταν τραβάμε το καζανάκι της τουαλέτας – η Ονο το έπαιζε κατά διαστήματα στις συναυλίες της στη Νέα Υόρκη εισάγοντας το στοιχείο του παραλόγου. Συνεχόμενα χτυπήματα με σφυρί – πρόκειται για ένα λευκό κομμάτι ξύλου με καρφιά, που οι θεατές καλούνται να τα καρφώσουν για να ολοκληρωθεί έτσι το έργο. Ακούμε την Ονο να βήχει κατά διαστήματα και πιο πέρα τη διαπεραστική κραυγή της.
Η τέχνη της Ονο είναι απλή, άμεση και άκρως επαναστατική, έχοντας πάντα στο μυαλό της το κοινό. Οι εγκαταστάσεις της συχνά περιλαμβάνουν οδηγίες και προσκλήσεις για συμμετοχή στην τέχνη της. Μας καλεί να πατήσουμε έναν πίνακα, να σφίξoυμε το χέρι με έναν άγνωστο μέσα από μια τρύπα ενός μεγάλου καμβά που κρέμεται στο μέσο της αίθουσας, να κρυφτούμε μέσα σε έναν μαύρο σάκο και να κυλιστούμε στο πάτωμα, να παίξουμε ένα παιχνίδι σκακιού που περιλαμβάνει μόνο λευκά πιόνια και έναν πίνακα με λευκά τετράγωνα, με την οδηγία «παίξε όσο μπορείς και θυμάσαι πού βρίσκονται όλα τα κομμάτια σου».
Η Ονο επιδιώκει να χρησιμοποιήσουμε τη φαντασία μας, ζητώντας από τους επισκέπτες να φανταστούν, να βιώσουν, να δημιουργήσουν ή να ολοκληρώσουν το έργο. Οι οδηγίες άλλοτε είναι ποιητικές εκφάνσεις, όπως «φανταστείτε χιλιάδες ήλιους στον ουρανό ταυτόχρονα», άλλοτε είναι πραγματοποιήσιμες, όπως «κόψτε έναν πίνακα και αφήστε τον να χαθεί στον άνεμο» και «πατήστε σε όλες τις λακκούβες της πόλης», ενώ άλλοτε διεγείρουν τη φαντασία, όπως «στείλτε τη μυρωδιά του φεγγαριού» και «μεταμορφώστε έναν τετράγωνο καμβά στο κεφάλι σας μέχρι να γίνει κύκλος».
Η έκθεση παρουσιάζει, για πρώτη φορά στο Ηνωμένο Βασίλειο, το χειρόγραφο προσχέδιο για την αυτοδημοσιευμένη ανθολογία της, «Grapefruit», που συγκεντρώνει τις οδηγίες της από το 1953 έως το 1964 – που ενέπνευσε ένα από τα πιο διάσημα τραγούδια όλων των εποχών, το «Imagine», όπως παραδέχτηκε ο Τζον Λένον στο BBC το 1980.
Φωτογραφίες, που δεν έχουν προηγουμένως παρουσιαστεί, δείχνουν τους πρώτους «πίνακες οδηγιών» της Ονο στο λοφτ της στο Chambers Street στη Νέα Υόρκη –όπου μαζί με τον συνθέτη Λα Μοντ Γιανγκ φιλοξένησαν πειραματικές συναυλίες και εκδηλώσεις– και στην πρώτη της ατομική έκθεση στην AG Gallery το 1961. Στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 η Ονο ήταν ένα από τα πιο ενεργά μέλη στους πειραματικούς αβάντ-γκαρντ κύκλους στη Νέα Υόρκη και στο Τόκιο. Πρωτοπόρος της πρώιμης εννοιολογικής και συμμετοχικής τέχνης, συνετέλεσε στην εδραίωση του νεοντανταϊστικού κινήματος Fluxus με τον Τζορτζ Μακιούνας και συνεργάστηκε με τον Τζον Κέιτζ – μια φωτογραφία από περφόρμανς στο Κιότο το 1962 δείχνει την Ονο ξαπλωμένη πάνω σε ένα πιάνο με ουρά, καθώς ο Τζον Κέιτζ και ο Ντέιβιντ Τούντορ παίζουν με τις χορδές.
Αντισυμβατικά, ανατρεπτικά και εμποτισμένα με ποιητικό χιούμορ, τα έργα της είναι ένα είδος διακοπής στη ροή της καθημερινότητας.
Συγκλονιστική είναι η περφόρμανς «Cut Piece», 1964, όπου η Ονο προχώρησε στην εξερεύνηση των ορίων μεταξύ καλλιτέχνη και κοινού – πολύ πριν από τη Μαρίνα Αμπράμοβιτς. Καθιστή πάνω στη σκηνή και ανέκφραστη, ενώ άνδρες και γυναίκες από το κοινό την πλησιάζουν και κόβουν με ένα ψαλίδι κομμάτια από τα ρούχα της, αναφέρεται στην αντικειμενοποίηση του γυναικείου σώματος. Το ενδιαφέρον της για τον φεμινιστικό λόγο συνεχίζεται στο φιλμ «Fly», 1970-71, στο οποίο μια μύγα περπατάει πάνω στο σώμα μιας γυμνής γυναίκας, ενώ η φωνή της Ονο «σχεδιάζει» το ταξίδι της, και στο φιλμ «Freedom», 1970, όπου η ίδια προσπαθεί αποτυχημένα να απελευθερωθεί από το σουτιέν της.
Το 1966 γνώρισε τον Τζον Λένον στην έκθεσή της στην γκαλερί Indica στο Λονδίνο. Το έργο της «Apple», ένα πράσινο μήλο τοποθετημένο σε ένα βάθρο από πλεξιγκλάς –ο αγοραστής του έργου θα μπορούσε να βιώσει τον «ενθουσιασμό της παρακολούθησης της αποσύνθεσης του μήλου»– τράβηξε την προσοχή του Λένον, που δάγκωσε το «Apple».
Είχε ήδη ξεκινήσει η αυξανόμενη αποξένωση της ίδιας και του δεύτερου συζύγου της, Anthony Cox. Η συγκινητική και οδυνηρή εγκατάσταση «Half-A-Room», 1967, που περιλαμβάνει οικιακά έπιπλα και αντικείμενα, όπως ένα ψηλοτάκουνο παπούτσι, ένα ντουλάπι, μια καρέκλα, μια θερμάστρα, κομμένα στη μέση και βαμμένα λευκά, αντικατοπτρίζει τη ρήξη της συναισθηματικής σύνδεσης του ζευγαριού.
Ο γάμος με τον Λένον
Η Ονο και ο Λένον παντρεύτηκαν το 1969, έχοντας προγραμματίσει να περάσουν τον μήνα του μέλιτος στο κρεβάτι, διαδηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο υπέρ της ειρήνης. Το φιλμ «Bed Peace», 1969, καταγράφει το δεύτερο από τα περιβόητα «bed-in» του ζευγαριού στο Μόντρεαλ, κατά τη διάρκεια του οποίου, ξαπλωμένοι στο κρεβάτι τους, παραχώρησαν πολυάριθμες συνεντεύξεις και δέχτηκαν εκατοντάδες επισκέπτες για να προωθήσουν την παγκόσμια ειρήνη εν μέσω του πολέμου του Βιετνάμ. Οι δυο τους χρησιμοποίησαν τη φήμη και την επιρροή τους για να διαδηλώσουν υπέρ της ειρήνης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε όλο τον κόσμο, μεταμορφώνοντας για πάντα όχι μόνο τη δική τους ζωή, αλλά και την τέχνη και τη μουσική.
Το 1969 η Ονο και ο Λένον ταχυδρόμησαν ένα βελανίδι σε 96 παγκόσμιους ηγέτες, ζητώντας από κάθε παραλήπτη να φυτέψει το δικό του βελανίδι για παγκόσμια ειρήνη. Σε μια εποχή νέων παγκόσμιων συγκρούσεων, από την Ουκρανία στη Γάζα, το μήνυμά τους δεν θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρο. Καθώς επίσης και το συλλογικό έργο της Ονο “Add Color” (Refugee Boat), όπου οι επισκέπτες καλούνται να προσθέσουν μπλε και άσπρο χρώμα στους λευκούς τοίχους της γκαλερί και σε ένα λευκό σκάφος, ενώ στοχάζονται παρόντα ζητήματα της προσφυγικής κρίσης και του εκτοπισμού.
Επιδραστική και διαχρονική, η τέχνη της Γιόκο Ονο συνεχίζει να μας αγγίζει, ζητώντας να δώσουμε μια ευκαιρία στην ειρήνη.
Tate Modern, Λονδίνο. Διάρκεια έως τη 1η Σεπτεμβρίου 2024.
*Η κ. Τίνα Σωτηριάδη είναι επιμελήτρια εκθέσεων και κριτικός τέχνης που ζει και εργάζεται στο Λονδίνο.
