Τον περασμένο Μάιο, μέσα στην καρδιά της άνοιξης, πέθανε στην πατρίδα της, το Ισραήλ, από μακρόχρονη και βασανιστική ασθένεια, η Γιάελ Νταγιάν. Το όνομα αυτό δεν λέει τίποτα πια στους σημερινούς Αθηναίους, αλλά για όσους ζήσαμε τη δεκαετία του 1960 η Γιάελ ήταν ένα πρόσωπο σχεδόν μυθικό. Και για αυτό, θα ‘θελα αυτή τη μνήμη να την πω.
Χειμώνας 1959. Κηφισιά, Ναύπλιο, Αθήνα, Αίγινα. Ο Μιχάλης Κακογιάννης ξεκινάει τα γυρίσματα της «Ερόικα», ταινίας βασισμένης στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Κοσμά Πολίτη και έχει μαζέψει όλο τον ανθό της αθηναϊκής νεολαίας. Στους πρωταγωνιστικούς ρόλους ηθοποιοί άγνωστοι τότε (και κάποιοι παρέμειναν άγνωστοι και μετά, καθώς οι περισσότεροι ήταν –ήμασταν– ερασιτέχνες).
Με τον Αλέξανδρο Μαμάτη, τον Αλέκο στην ταινία, γίναμε από τότε φίλοι αδελφικοί. Ο Πάνος Γκούμας έπαιζε τον Λοΐζο, ενώ ο Νικηφόρος Νανέρης είχε δεν είχε κλείσει ακόμα τα είκοσι, αγαπημένος του Τζιαν Κάρλο Μενότι και αργότερα του Τόμας Σίπερς, φρέσκος ακόμα από την πρώτη παράστασή του στα «Ολύμπια» ως Τόμπι στο «Μέντιουμ» του Μενότι, κρατούσε τον ρόλο του Δημήτρη (αλλά όλα αυτά τα λέει πολύ χαριτωμένα ο ίδιος στο «Πριν τα σβήσει ο χρόνος», την εξαιρετική του αυτοβιογραφία).
Στο καστ συμμετείχαν και ξένοι ηθοποιοί με προεξάρχουσα τη Μαρί Νέι (τη θυμόμουν από την «Ταβέρνα της Τζαμάικα» του Χίτσκοκ του 1939) και τη νεαρότατη Τζένι Ράσελ ως Μόνικα.
Αλλά ο Κακογιάννης χρειαζόταν και πολλούς κομπάρσους. Αλλά και οι κομπάρσοι αυτοί ήταν ένας και ένας: o νεότερος ποιητής των μπίτνικ Γκρέκορι Κόρσο (φίλος του Κέρουακ, του Μπάροους και του Γκίνσμπεργκ), άρτι σχεδόν αφιχθείς στην Αθήνα, ο ζωγράφος Δήμος Σκουλάκης, ο Στάθης Γιαλελής αργότερα πρωταγωνιστής στο «Αμέρικα Αμέρικα» του Καζάν, ο Γιάννης Βόγλης και ο γλυκύτατος (από τότε) Γιώργος Παπαστεφάνου, ο κατοπινός «κύριος Εντισον» του ελληνικού ραδιοφώνου – και πολλοί άλλοι που πια, εξήντα τόσα χρόνια μετά, δεν τους θυμάμαι.
«Η Γιάελ ήταν γοητευτικότατη, μια συγκλονιστική προσωπικότητα και όχι επειδή ήταν κόρη του θρυλικού Ισραηλινού στρατηγού».
Αγαπώ πολύ την οικογένεια του Ανδρέα Βουρλούμη και η Ειρήνη, μία από τις δύο κόρες του ζωγράφου (και εκείνη ζωγράφος πραγματική, μα που η άκρα σεμνότητά της την κράτησε μέχρι σήμερα στην αφάνεια), δούλευε με τον Κακογιάννη και μου πρότεινε να συμμετάσχω στην «Ερόικα» ως κομπάρσος, όπερ και εγένετο.
Εκεί γνώρισα τον Κακογιάννη, την ξαδέρφη του Ζώη Πίττα και την αδερφή της, ηθοποιό Αιμίλια Πίττα (τη Σοφία στον αριστουργηματικό «Ουρανό» του Τάκη Κανελλόπουλου, δίπλα στον Φαίδωνα Γεωργίτση).
Χαρισματικό πλάσμα
Εκεί όμως γνώρισα και τη Γιάελ Νταγιάν. Ηταν μια γοητευτικότατη γυναίκα και μια συγκλονιστική προσωπικότητα και όχι γιατί ήταν η κόρη του, ήδη θρυλικού, μονόφθαλμου στρατηγού του Ισραήλ, αφού η οικογενειακή της ιστορία δεν επισκίαζε καθόλου τα πολλαπλά χαρίσματα της Γιάελ.
Είχε υπάρξει παιδί-θαύμα (είχε μάθει ανάγνωση όταν ήταν μόλις τριών) και είχε ήδη προλάβει να υπηρετήσει στον ισραηλινό στρατό και αυτό ήταν το θέμα του πρώτου της μυθιστορήματος που, αν θυμάμαι καλά, είχε κάνει έναν μικρό πάταγο όταν πρωτοβγήκε. Η Γιάελ ξεκινούσε δεσμό τότε με τον Κακογιάννη, που κράτησε σχεδόν δέκα χρόνια.
Τα γυρίσματα άρχισαν στις αρχές Νοεμβρίου σε ένα σπίτι στην Κηφισιά. H Γιάελ ήταν πανταχού παρούσα και τα πάντα πληρούσα στο σετ της «Ερόικα». Εκεί ήρθε να μας επισκεφθεί ο πρίγκιπας Πέτρος (γιος της Μαρίας Βοναπάρτη που έσωσε τον Φρόιντ από τη ναζιστική λαίλαπα) αλλά κυρίως, πέρασε και ο ίδιος ο Κοσμάς Πολίτης και είχαμε τη σπουδαία τύχη να τον γνωρίσουμε για λίγο από κοντά.
Οι γιορτές μας βρήκαν στο Ναύπλιο για τα γύρισμα της σεκάνς των τίτλων αρχής με τη σκηνή της πυροσβεστικής των παιδιών (για όσους ξαναδούν κάποτε την ταινία, βρίσκομαι στην κορυφή του πυροσβεστικού οχήματος και χτυπάω την καμπάνα). Η Γιάελ ακοίμητος φρουρός στο πλευρό του Κακογιάννη, φαινόταν να ξέρει από την αρχή τους πάντες και τα πάντα.
Ο θάνατος του Καμύ
Στο Ναύπλιο μάθαμε και τον πρόωρο θάνατο του Αλμπέρ Καμύ σε δυστύχημα με αυτοκίνητο και το γεγονός μας τάραξε αλλά ιδιαίτερα το ζεύγος Κακογιάννη-Νταγιάν και θυμάμαι πως ο Κακογιάννης μου ζήτησε να του βρω την «Καθημερινή» για να διαβάσουμε τις λεπτομέρειες.
Μετά το τέλος των γυρισμάτων έβλεπα συχνά τη Γιάελ στην κοσμική Αθήνα. Κυκλοφορούσε παντού, γοήτευε, και είχε μάθει και ελληνικά. Το ειδύλλιό της με τον Κακογιάννη τελείωσε κάποτε και έκτοτε, παρόλο που κρατήσαμε επαφή, μαθαίναμε τα νέα της από τις εφημερίδες.
Η Γιάελ ήταν μέσα σε όλα. Στον Πόλεμο των Εξι Ημερών ήταν ανταποκρίτρια στο μέτωπο του Σινά. Ο ηθοποιός αδερφός της, Ασί Νταγιάν, έπαιξε σε επόμενη αγγλόφωνη ταινία του Κακογιάννη στο «Οταν τα ψάρια βγήκαν στη στεριά», και πολύ λίγο μετά έπαιξε και με τη Μελίνα σε άλλη ταινία, στην «Υπόσχεση της Αυγής» του Ντασσέν.
Η Γιάελ συνέχισε να γράφει. Αργότερα, όταν πέθανε ο διάσημος πατέρας της, ακολούθησε πολιτική σταδιοδρομία και εξελέγη βουλευτής της Αριστεράς στο ισραηλινό κοινοβούλιο με εκτεταμένη ακτιβιστική δράση. Εγινε πρωτοπόρος σε κάθε είδους αγώνα για ζητήματα ειρήνης και για τα γυναικεία δικαιώματα, και πάλεψε από τη θέση της στη Βουλή με ξεχωριστή θέρμη και δύναμη ενάντια στη βία κατά των γυναικών. Ηταν πάντα πολύ τολμηρή και μαγνητική, όπως τότε στην Αθήνα του 1960, και έφτασε μέχρι και να γίνει η πρώτη βουλευτής του Ισραήλ που συνάντησε στα 1993 τον Αραφάτ. Τέτοιο ήταν το πάθος της για ειρήνη ανάμεσα στους δύο λαούς.
Την έβλεπα πια όλο και πιο αραιά. Θυμάμαι μια πολύ ευχάριστη, τυχαία συνάντηση στο αεροδρόμιο του Χίθροου. Τελευταία φορά είχα μάθει νέα της προ ετών στο τηλέφωνο. Της είχα στείλει ένα βιβλίο και εκείνη ετοίμαζε μια γιορτή στο σπίτι της στο Τελ Αβίβ και με προσκάλεσε. Αλλά δεν στάθηκε δυνατό να πάω. Και τώρα έμαθα πως πέθανε.
Ο αγγλικός τίτλος της «Ερόικα» ήταν «Our Last Spring» (Η τελευταία μας άνοιξη) – έμμεση αναφορά στην απώλεια της παιδικής αθωότητας και στην τραγική κατάληξη των εφήβων ηρώων του μυθιστορήματος και της ταινίας. «Ηρθε η άνοιξη, κι έφερε την ανάμνηση μιας άλλης άνοιξης όταν η ζωή και τα όνειρά μας έμοιαζαν να είναι ένα». Με αυτή τη φράση ξεκινάει η ταινία. Και το μυθιστόρημα τελειώνει με άλλη φράση: «Τότε ο Μιχαήλ Αρχάγγελος ήρθε και στάθηκε σιμά του». Φέτος, στην τελευταία άνοιξη της Γιάελ Νταγιάν, μιας οπτασίας της νιότης μας, ο Μιχαήλ Αρχάγγελος ήρθε και στάθηκε σιμά της.
* και διά την αντιγραφήν Ν.Π. Παΐσιος.
