Αν φανταστούμε τις Κυκλάδες χωρίς τα παραδοσιακά τους καΐκια, τους αλιείς, τα δίχτυα και τις φρέσκες ψαριές τους, τότε θα σχηματίσουμε στον νου μας ένα τοπίο άχρωμο, στερημένο από την ίδια του την ψυχή. Για όσους πρόλαβαν το «ελληνικό καλοκαίρι» της δεκαετίας του ’70 και του ’80, τα πανέμορφα ξύλινα αλιευτικά σκάφη, οι καπετάνιοι και τα εργαλεία τους αποτελούν παραστάσεις ακόμη νωπές, ζεστές μέσα στη μνήμη. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90, όμως, τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν, με την περιβαλλοντική ρύπανση και την υπεραλίευση να σαμποτάρουν, όχι μόνο την οικεία «κυκλαδίτικη εικόνα» αλλά και την ευημερία ολόκληρων νησιωτικών οικονομιών και κοινωνιών.
Το πρόγραμμα απόσυρσης των αλιευτικών σκαφών της Ε.Ε. (που ξεκίνησε το 1991 και κορυφώθηκε δυσοίωνα το 2014 με την παράλογη οδηγία της επιδοτούμενης καταστροφής τους), συνέβαλε με τον δικό του καθοριστικό τρόπο στην παρακμή των ναυτικών επαγγελμάτων, που σήμερα, όπως και πολλές άλλες πτυχές και εκφάνσεις της μακραίωνης παράδοσης των Κυκλάδων, κινδυνεύουν να σβήσουν.
Ο Νεοϋορκέζος
Ευτυχώς, όμως, υπάρχουν κι αυτοί που πολεμούν για να κρατηθεί η μνήμη τους ζωντανή, ανάμεσά τους και ένας τριαντατριάχρονος Αμερικανός, ο Τζέικομπ Μο. Με ορμητήριο τη Σύρο, νέα του πατρίδα τα τελευταία χρόνια, έχει βαλθεί με πείσμα, σύστημα και αγάπη να διασώσει, καταγράψει, αρχειοθετήσει και παρουσιάσει στο κοινό σπαράγματα, κειμήλια και οπτικοακουστικά αρχεία από τις νησιωτικές παραδόσεις που χάνονται. Οχημά του γι’ αυτή την αποστολή αποτελεί η ΑΜΚΕ που ίδρυσε πριν από τρία χρόνια και βάφτισε «Δίκτυο Αρχιπέλαγος» («Archipelago Network»).
Οπως είχε πει πέρυσι στην «Κ», όλα ξεκίνησαν στο πλαίσιο αναζήτησης αρχείων για ανάγκες του Syros International Film Festival, ενός διεθνούς φεστιβάλ κινηματογράφου που διοργανώνει ο ίδιος εδώ και μια δεκαετία στη Σύρο: «Ψάχνοντας για άλλα παρόμοια αρχεία κατάλαβα πως γενικότερα στις Κυκλάδες, ό,τι οπτικοακουστικό υλικό έχει απομείνει, κυριολεκτικά “δεν έχει πού να πάει” – συχνά κιόλας πετάγεται στα σκουπίδια».
Κομμάτι της έρευνας και καταγραφής του Τζέικομπ Μο και των συνεργατών του αποτελεί και η παραγωγή και σκηνοθεσία μιας σειράς μικρών ταινιών – ντοκιμαντέρ για τους εναπομείναντες ενεργούς ναυπηγούς της Ερμούπολης, που εκπόνησε πριν από δύο χρόνια. Σ’ αυτές, μέσα σε λίγα λεπτά και δίνοντας όλο τον χώρο και τον χρόνο στους ίδιους τους μάστορες, προσφέρει μια οπτικοακουστική εμπειρία, που μέσα στην απλότητα και την εμφανή της αγάπη για το αντικείμενο, καταφέρνει να γίνεται σχεδόν βιωματική. Στα πορτρέτα αυτά ο καπτά-Μανώλης Ζώρζος μοιάζει σεμνός και παράλληλα σεβάσμιος μπροστά από το ιστορικό ναυπηγείο του πατέρα του «Φουσκή», ο Μάκης Μαυρίκος περήφανος μέσα στον μακρόβιο οικογενειακό του «Ταρσανά» και ο Θανάσης Βλάμης γεμάτος ολοφάνερη αγάπη για τη δουλειά του.
Στη σειρά προστίθενται τώρα δώδεκα ακόμη πορτρέτα τραβηγμένα σε άλλα κυκλαδονήσια, όπως στη Σαντορίνη, όπου παρουσιάζεται η νεαρή καπετάνισσα Ανθή Αρβανίτη, στην Πάρο όπου συναντάμε τον ξυλοναυπηγό Στάθη Αλιπραντή και στην Αμοργό, όπου μας μιλάει ο ψαράς Νικόλαος Βεκρής. «Γεννήθηκα σε μια οικογένεια ναυτικών», λέει στον φακό του Τζέικομπ Μο, βάζοντάς μας μονομιάς μέσα στα βαθιά της ζωής του Αιγαίου. «Ο πατέρας μου ξεκίνησε σαν ναυτικός πάνω στο εμπορικό καΐκι του πατέρα του. Πριν από τον πόλεμο, από την αρχή του ’30 και μέχρι το ’50, ταξίδευε με τα καΐκια της οικογένειας. Το 1953 έφτιαξε ένα μικρό αλιευτικό σκάφος και από τότε μέχρι να πεθάνει, το 2007, δούλεψε αποκλειστικά στην αλιεία».
Σπάνια αρχεία
Το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ – πορτρέτο θα προβληθεί μαζί με ιστορικά και σπάνια κινηματογραφικά αρχεία που σχετίζονται με την αμοργιανή ξυλοναυπηγική και αλιευτική παράδοση σήμερα Κυριακή 16.6, στο πλαίσιο μιας νέας έκθεσης που μόλις εγκαινίασε το Δίκτυο Αρχιπέλαγος στην Αμοργό, με τίτλο «Τέχνες της Θάλασσας». Εχοντας ανοίξει προχθές στα Κατάπολα, στον Αθλητικό Ναυτικό και Πολιτιστικό Σύλλογο Αμοργού, η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 22 του μήνα, ενώ στις αρχές Ιουλίου θα μεταφερθεί και στην Αθήνα και θα μείνει ανοιχτή όλο το καλοκαίρι (Ινστιτούτο Γκαίτε, 4 Ιουλίου – 21 Σεπτεμβρίου).
«Δεν θα μπορούσα να έχω πρόσβαση στις εικόνες αυτές αν πρώτα δεν κέρδιζα την εμπιστοσύνη των ανθρώπων», λέει ο Τζέισον Μο.
Η βασική πρώτη ύλη αυτής της έκθεσης, όμως, είναι το αρχειακό της φωτογραφικό υλικό, παλιές φωτογραφίες που με γενναιοδωρία πρόσφεραν ντόπιοι ψαράδες και ναυπηγοί και οι οποίες σκιαγραφούν ολοζώντανα τον αλιευτικό παλμό του νησιού στις δεκαετίες του ’60 μέχρι και ’90. Κι όταν μιλάμε για παραδοσιακή αλιεία, αυτομάτως μιλάμε και για παραδοσιακή ναυπηγική, όπως αυτή που θαυμάζουμε σε μια από τις αρχειακές φωτογραφίες, η οποία απεικονίζει μια «τρεχαντήρα» στο τελικό στάδιο της ναυπήγησης σε έναν αυτοσχέδιο παράκτιο ταρσανά στο Ξυλοκερατίδι στα Κατάπολα. Την καθημερινή επαγγελία του ψαρέματος συναντάμε και στις φωτογραφίες του καπετάνιου Iωάννη Βεκρή από τις δεκαετίες ’70-’80. Σε μια από αυτές αποτυπώνεται ανεπιτήδευτα σαν ήρωας, σαν μαχητής των θαλασσών βγαλμένος από διήγημα του Μυριβήλη ή ντοκιμαντέρ του Ζακ Ιβ Κουστό. Σε μια άλλη εικόνα, ένας «πρόγονος» του θρυλικού «Σκοπελίτη», ένα φορτηγό τρεχαντήρι πλαγιοδετημένο στα Κατάπολα, ξεφορτώνει κάθε λογής αγαθά, δίνοντας ανάσα στο νησί.
«Δεν θα μπορούσα να έχω την τύχη να έχω πρόσβαση στις εικόνες αυτές, αν πρώτα δεν κέρδιζα την εμπιστοσύνη αυτών των ανθρώπων», μας εξηγεί ο Τζέικομπ Μο, που ξόδεψε μήνες πάνω στην Αμοργό μιλώντας με τους ψαράδες και τους ναυπηγούς και συλλέγοντας το υλικό της έκθεσης. «Στην Αμοργό συναντήσαμε, όχι μόνο μια μακραίωνη ναυτική παράδοση που συσπειρώθηκε γύρω από την Αιγιάλη, τα Κατάπολα, την Αγία Αννα και την Καλοταρίτισσα –τέσσερις βασικούς κόμβους αλιευτικής δραστηριότητας του νησιού–, αλλά και μια εξαιρετική πρωτοβουλία των ντόπιων ψαράδων που έχει το βλέμμα της στο μέλλον, που οι ίδιοι έχουν ονομάσει “Αμοργόραμα”.
Μέσα από αυτήν προτείνουν μια λύση για την υπεραλίευση, που παράλληλα προσπαθεί να προστατεύσει και το περιβάλλον: τη διακοπή του ψαρέματος τους μήνες του Απριλίου και του Μαΐου και παράλληλο καθαρισμό των ακτών από τα πλαστικά που έχουν ξεβράσει οι χειμερινοί βοριάδες. Πρόκειται για μια τυπική περίπτωση αυτοοργάνωσης, που ξεκινάει “από κάτω” και, όπως φαίνεται, έχει αποτελέσματα. Τη στιγμή που όλα αλλάζουν τόσο ραγδαία, τέτοια νέα μοντέλα πολιτιστικής και περιβαλλοντικής δράσης είναι απαραίτητα».
Ο Ναπολιτάνος
Στο πρότζεκτ των «Ναυτικών τεχνών των Κυκλάδων», δίπλα στον ψηλό, αδύνατο Νεοϋορκέζο με την ευγενική ομιλία και την απίστευτα δεξιοτεχνική χρήση της ελληνικής γλώσσας, βρίσκεται και ένας Ναπολιτάνος, ο εθνογράφος και ξυλοναυπηγός Μαουρίτσιο Μποριέλο. Οταν ο Τζέικομπ γύριζε τις ταινίες του για τους Συριανούς ναυπηγούς, εκείνος τριγύρναγε στον «Ταρσανά» της Ερμούπολης και γοητευόταν από τα εργαλεία της «τέχνης», ακόμη κι αν αυτά ήταν οι αυτοσχέδιες μικρές ξύλινες σκάλες που σκαρώνουν οι ναυπηγοί για να σκαρφαλώνουν πάνω στα καΐκια που έχουν βγάλει έξω για συντήρηση. «Μπορεί να μοιάζουν με ασήμαντα αντικείμενα, αλλά εγώ βρήκα μέσα τους μια ομορφιά και μια σοφία», θα μας πει ο ίδιος. «Είναι πως είμαι και ο ίδιος ναυπηγός», συμπληρώνει, «και έτσι, μιλώντας τη γλώσσα τους, μπορούσα να έρθω γρήγορα κοντά τους».
Πράγματι, αυτή η προσήνεια, η αναγκαία εμπιστοσύνη που κέρδισε από αυτούς τους παλαιούς μάστορες, είναι φανερή στις φωτογραφικές τυπολογίες που έχει φτιάξει μέσα σε τετράγωνο κάδρο, το οποίο, όπως μας λέει, λειτουργεί γι’ αυτόν δεσμευτικά, και άρα τον αναγκάζει να δουλέψει περισσότερο πάνω σε ένα συνοπτικό, πειστικό πορτρέτο, είτε παρουσιάζει έναν ναυπηγό δίπλα σε ένα σκαρί του είτε το χέρι του που κρατάει μια αγαπημένη παλιά φωτογραφία, χαρακωμένο από αμέτρητες ώρες πάνω στη δουλειά. «Πιστεύω πως η τέχνη μπορεί να συνεργαστεί θαυμάσια με την εθνογραφία», θα μας πει.
Εχοντας ταξιδέψει σε όλο τον πλανήτη αναζητώντας τους ναυπηγούς και τα εργαλεία τους, συχνά δουλεύοντας δίπλα τους για μήνες, όταν τον ρωτάμε τι ξεχωριστό βρήκε στο Αιγαίο, απαντάει: «Στα χέρια και στο μυαλό αυτών των απλών ανθρώπων στη Σύρο ή την Αμοργό, στα έργα και τα εργαλεία τους βρήκα, όχι μόνο το μεγαλείο της ανθρώπινης δημιουργικότητας, αλλά και ένα από τα πιο σπουδαία επεισόδια μιας μεγάλης ναυπηγικής παράδοσης, η οποία απλώνεται εδώ και αιώνες σε ολόκληρη τη Μεσόγειο».
Τέχνες της θάλασσας: Σειρά εκθέσεων 14-22 Ιουνίου, Αθλητικός Ναυτικός και Πολιτιστικός Σύλλογος Αμοργού, Κατάπολα, Αμοργός και 4 Ιουλίου – 21 Σεπτεμβρίου, Ινστιτούτο Γκαίτε, Αθήνα.
