Ηταν μια στιγμή που δύσκολα ξεχνιέται. Ο Αντριου Πέτι, ένας λεπτοκαμωμένος πρώην δημοσιογράφος των Times και της Daily Telegraph και συγγραφέας, έσφιγγε όλο συγκίνηση το δυνατό χέρι του ηλιοκαμένου Βασίλη Μαμουζέλλου από την Ψέριμο. Γνωρίστηκαν στην εκδήλωση που έκανε η ελληνική πρεσβεία στο Λονδίνο με αφορμή την 80ή επέτειο της Απόβασης στη Νορμανδία στις 6 Ιουνίου. Αντίκριζαν για πρώτη φορά ο ένας τον άλλο, όμως υπήρχαν ακατάλυτοι δεσμοί μεταξύ τους: ο συνονόματος παππούς του νησιώτη έσωσε τον παππού του Πέτι από βέβαιο θάνατο μαζί με δέκα ναυαγούς συμπολεμιστές του το 1943 όταν ξεβράστηκαν στο νησί. Ετσι, μέσα σε αυτήν τη χειραψία ήταν κλεισμένη όλη η δύναμη της ζωής. Οταν σώσεις έναν άνθρωπο, σώζεις μαζί τα μελλοντικά παιδιά και εγγόνια του.
Σαν σειρά του Netflix
Στη σάλα εκδηλώσεων πάνω από το Μουσείο Σεφέρη και το Αναγνωστήριο Μπίτον της πρεσβευτικής κατοικίας εξελίχθηκαν και άλλες συγκινητικές στιγμές. Οπως η χειραψία του Νταν Μπρίσκο, κυβερνήτη του ναρκαλιευτικού «Hurworth» όταν είδε μπροστά του τον Κώστα Σαββάκη. Το πλοίο του Μπρίσκο πήρε το όνομά του από ένα θρυλικό αντιτορπιλικό που βούλιαξε στα νερά του Αιγαίου στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο αείμνηστος Θανάσης Σαββάκης, πατέρας του εκπαιδευτικού από τη Λίμνη Ευβοίας, έσωσε τον τότε κυβερνήτη του καραβιού το 1943 έπειτα από μια απίστευτη περιπέτεια που αν σήμερα τη βλέπαμε στο Netflix θα θεωρούσαμε τον σεναριογράφο υπερβολικό. Ετσι κι αλλιώς η ιστορία των δύο «αδελφών» πλοίων, του ελληνικού «Αδρίας» και του «Hurworth» είναι τόσο απίστευτη που μοιάζει με μυθιστόρημα.
Και ήταν θαυμάσια η ιδέα του Ελληνα πρέσβη Ιωάννη Τσαούση (γιου παλιού πιλότου της Πολεμικής Αεροπορίας) να επανενώσει στο Λονδίνο τους απογόνους των πολεμιστών των δύο αντιτορπιλικών μετά 8 δεκαετίες, αλλά να φέρει μαζί και τους νησιώτες που συνέβαλαν στην πολεμική προσπάθεια. Διότι αν το πνεύμα της επετείου της Απόβασης είναι η κοινή κληρονομιά των λαών που πολέμησαν πλάι πλάι, τότε Βρετανοί και Ελληνες έγραψαν μαζί ολόκληρα κεφάλαια στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ενα από τα πιο ξεχωριστά είναι αναμφισβήτητα η οδύσσεια της Επιχείρησης της Δωδεκανήσου με προεξάρχουσα τη Μάχη της Λέρου που τελείωσε άδοξα για τους Συμμάχους. Στο επίκεντρο της βραδιάς ήταν η παρουσίαση του βιβλίου «Αδρίας. Ηταν όλοι τους ήρωες», μια βιογραφία του αντιτορπιλικού από τις εκδόσεις Κύκλωψ που έγραψα το 2021 με ένα μόνο κίνητρο: να ανασυρθεί από τον βυθό της λήθης ένα απίθανο κατόρθωμα που έγινε εκείνη την περίοδο και θα έπρεπε να περάσει στις επόμενες γενιές.
H ιστορία των δύο «αδελφών» πλοίων, του ελληνικού «Αδρίας» και του «Hurworth», είναι τόσο απίστευτη που μοιάζει με μυθιστόρημα.
Πίσω στον Απρίλιο του 1941, όταν οι Γερμανοί εισέβαλαν από τον βορρά τα πλοία και τα υποβρύχιά μας εγκατέλειψαν το Αιγαίο με κατεύθυνση την Αλεξάνδρεια, βάση του συμμαχικού στόλου, στον οποίο ενσωματώθηκαν, υπό τις διαταγές των Αγγλων. Παρά το γεγονός ότι οι συμπατριώτες μας κυβερνήτες, αξιωματικοί και ναύτες είχαν απίστευτη ναυτοσύνη και θάρρος, επάνδρωναν γηρασμένα πολεμικά με απαρχαιωμένο οπλισμό. Ωστόσο το 1942 οι Βρετανοί ενέδωσαν στις ελληνικές πιέσεις να παραχωρήσουν νέα καράβια. Το πρώτο ονομάστηκε εύγλωττα «Πίνδος» για το έπος της Αλβανίας. Το δεύτερο «Αδρίας» για τα κατορθώματα του Βασιλικού τότε Ναυτικού στην Αδριατική Θάλασσα το 1940.
Το 1943 ο «Αδρίας» υπό τον κυβερνήτη Ιωάννη Τούμπα και το αδελφό του πλοίο «Hurworth» υπό τον Ρόιστον Ράιτ κλήθηκαν να πάρουν τον πιο δύσκολο πλου που είχαν κάνει έως τότε. Δίχως αεροπορική κάλυψη έπρεπε να πάνε από την Αίγυπτο ώς τη Λέρο, ώστε να ενισχύσουν με εφόδια τους εκεί μαχητές που ακόμα αντιστέκονταν στους Γερμανούς. Τη νύχτα της 22ας Οκτωβρίου, το ελληνικό πλοίο έπεσε σε νάρκη που του απέκοψε το 1/3 του εμβαδού, από την πλώρη έως τη γέφυρα. Ως εκ θαύματος δεν πειράχτηκε το μηχανοστάσιο και έτσι ο «Αδρίας» παρά τους 20 νεκρούς και τους 30 τραυματίες συνέχισε να πλέει. Δίχως να μπορούν μέσα στο σκοτάδι να καταλάβουν αν ήταν τορπίλη ή νάρκη, ο Ράιτ πρότεινε στον Τούμπα να βυθίσουν οι Ελληνες το πλοίο τους και να επιβιβαστούν στο «Hurworth».
Ο κυβερνήτης μαζί με το πλήρωμα έκαναν κάτι τρελό: αρνήθηκαν. Θα έπαιρναν το βαριά λαβωμένο καράβι τους για να φτάσουν στη γειτονική, ουδέτερη, Τουρκία. Ωστόσο συμφώνησαν να δώσουν στους Αγγλους τους τραυματίες τους. Την ώρα που οι τελευταίοι πλησίασαν για να τους παραλάβουν, έπεσαν επίσης σε νάρκη. Εγινε μια τεράστια έκρηξη με λάμψη που έφτασε τα 100 μέτρα ύψος και το «Hurworth» βυθίστηκε μέσα σε λίγα λεπτά παίρνοντας στον θάνατο 133 ναύτες. Μέσα στο χάος, οι Ελληνες δεν το έβαλαν κάτω. Πέταξαν σωσίβιες λέμβους στη θάλασσα αναζητώντας επιζώντες. Δεν βρήκαν κανέναν και ξεκίνησαν για τις απέναντι ακτές με μια τεράστια τρύπα εκεί όπου κάποτε ήταν η πλώρη τους. Ο Α΄ Μηχανικός Κωνσταντίνος Αράπης κατάφερε έναν επισκευαστικό άθλο εν πλω, ώστε να μην μπει το νερό της θάλασσας στο μηχανοστάσιο. Με τη βοήθεια των άστρων –δεν υπήρχε πηδάλιο, γέφυρα, όργανα ναυσιπλοΐας, άγκυρα– κατάφεραν μετά από 3 ώρες να φτάσουν στον αμμώδη όρμο Γκιουμουσλούκ στην Τουρκία. Οι κάτοικοι ήταν ανταλλαχθέντες Τουρκοκρήτες που συμπαθούσαν τους Ελληνες. Στάθηκαν τυχεροί μέσα στη γενναιότητά τους.
Στην Ψέριμο
Την ίδια ώρα, όσοι Βρετανοί είχαν σωθεί πάλευαν με τα κύματα. Μια ομάδα διασωθέντων βρήκε μία σχεδία και έφτασε έως τη γερμανοκρατούμενη Ψέριμο. Εκεί τους εντόπισε ένας βοσκός και τους πήγε στον προύχοντα του νησιού, τον Βασίλη Μαμουζέλλο. Ο τελευταίος είχε ζήσει ως μετανάστης στο Ντιτρόιτ και μιλούσε καλά αγγλικά. Είχε δικό του πλινθοποιείο. Η γυναίκα του, Αφροδίτη Τσουκαλά, είχε γεννηθεί στις ΗΠΑ από Καλύμνιους γονείς και χάρις στις σπουδές της εκεί είχε γνώσεις ιατρικής και μαιευτικής. Εκείνη παρέλαβε και περιέθαλψε τους δύο βαρύτατα τραυματίες, ενώ για τους υπόλοιπους εννιά Αγγλους είχαν στηθεί 9 καρέκλες στην κεντρική πλατεία.
Εννιά Ψεριμιώτισσες τους έπλυναν από τα πετρέλαια μπροστά σε όλο το χωριό που είχε 200 κατοίκους τότε. «Φανταστείτε τι ανακούφιση ήταν για αυτούς τους καραβοτσακισμένους ναύτες η αφοσίωση των Ελλήνων νησιωτών να τους κρύψουν και να τους φροντίσουν», είπε στην εκδήλωση. Αν οι Γερμανοί –που έλεγχαν το μικροσκοπικό νησί με περιπολίες από την Κάλυμνο– είχαν πάρει χαμπάρι τι είχε γίνει, θα είχαν σκοτώσει τους μισούς: για κάθε διασωθέντα εκτελούσαν δέκα ντόπιους. Οι Μαμουζέλλοι φρόντισαν να διαφύγουν οι Βρετανοί στην Τουρκία. Αργότερα, οι Γερμανοί τους υποψιάστηκαν. Εκαψαν το πλινθοποιείο και έστειλαν τον Βασίλη φυλακή για ενάμιση χρόνο.
Οσοι διασώθηκαν προτιμούσαν να πνιγούν από το να μείνουν άπραγοι
Μάχη με τα κύματα έδωσε και ο Θανάσης Σαββάκης, δίοπος του «Αδρία», που βρέθηκε στο νερό από την έκρηξη που συγκλόνισε το ελληνικό πλοίο. Είδε τη βύθιση του «Hurworth» από τη θάλασσα. Για καλή του τύχη βρήκε μια σχεδία που πέταξαν οι Ελληνες για τυχόν Αγγλους ναυαγούς. Επειτα από λίγο άκουσε κάποιον να φωνάζει βοήθεια. Βρήκε έναν άνθρωπο, μαύρο από το πετρέλαιο να επιπλέει και τον ανέσυρε. Ηταν λιπόθυμος. Κωπηλάτησε για 18 ώρες με ένα μόνο κουπί μέχρι που έφτασαν σε μια βραχονησίδα. Κουβάλησε τον τραυματία στην πλάτη και τον έγδυσε για να δει τα τραύματά του. Σάστισε όταν κατάλαβε ότι ήταν ο κυβερνήτης του αγγλικού καραβιού. Θα πέθαινε σίγουρα στα χέρια του αν δεν έβρισκε βοήθεια. Παρά την εξουθένωσή του άρχισε να κολυμπά προς το άγνωστο διότι η σχεδία είχε καταστραφεί. Επειτα από άλλες τόσες ώρες κολύμβησης σε άλλες έρημες βραχονησίδες και ενώ ήταν έτοιμος να πεθάνει και ο ίδιος από την εξάντληση, είδε ένα καΐκι μπροστά του. Ηταν Ελληνες, και ύστερα από λίγο περισυνέλεξαν τον Κάπτεν Ράιτ.
Στο Γκιουμουσλούκ ο Κωνσταντίνος Αράπης έκανε ένα ναυπηγικό θαύμα: κατασκεύασε έναν κάθετο τοίχο από σκυρόδεμα μέσα στις 40 ημέρες που έμεινε το καράβι στην Τουρκία. Ο Τούμπας σε συνεννόηση με τους Βρετανούς κατέστρωσε σχέδιο διαφυγής ώς την Αλεξάνδρεια. Το καράβι ήταν τσακισμένο αλλά εκείνοι προτιμούσαν να πνιγούν από το να μείνουν άπραγοι. Εκαναν ένα απίστευτα παράτολμο ταξίδι μέχρι την Αίγυπτο μέσα από το γερμανοκρατούμενο Αιγαίο, με τα γερμανικά υποβρύχια και αεροπλάνα να τους καταδιώκουν. Οι παλαβοί Ελληνες είχαν τους Βρετανούς και την τύχη με το μέρος τους. Στις 6 Δεκεμβρίου του 1943 ο τσακισμένος «Αδρίας» μπήκε θριαμβευτικά στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας και οι επευφημίες ήταν τέτοιες που οι Αιγύπτιοι πίστεψαν ότι ο πόλεμος τελείωσε.
Εκαναν ένα απίστευτο ταξίδι ώς την Αίγυπτο μέσα από το γερμανοκρατούμενο Αιγαίο, με υποβρύχια και αεροπλάνα να τους καταδιώκουν.
Ογδόντα χρόνια μετά, τα παιδιά των πρωταγωνιστών συναντήθηκαν στο Λονδίνο με αφορμή τον εορτασμό του D-Day και την παρουσίαση του βιβλίου μου από τις εκδόσεις Κύκλωψ, που διηγείται την περιπέτεια των δύο πλοίων. Ο πρέσβης Ιωάννης Τσαούσης αναφέρθηκε και στη σχέση που ανέπτυξαν Ελληνες και Βρετανοί το 1940. Ο Αντριου Πέτι μίλησε για τον παππού του Ντόναλντ Χάσκελ και η Αλίκη Μουρίκη, θυγατέρα του αξιωματικού τού «Αδρία», για τον πατέρα της Σπύρο Μουρίκη. Την εκδήλωση τίμησε με την παρουσία του ο λόρδος Τέρινγκτον, γιος του περίφημου Κρις Γούντχαουζ, ο οποίος ως αξιωματικός είχε εμβληματική θέση κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελληνική Αντίσταση.
«Οταν οι διασωθέντες Βρετανοί έφτασαν στην τουρκική ακτή από την Ψέριμο, η θάλασσα είχε ξεβράσει πτώματα Ελλήνων και Βρετανών πολεμιστών. Ηταν ανάσκελα στην παραλία σαν να περίμεναν το κοινό προσκλητήριο. Αχώριστοι και στον θάνατο», είπε ο Πέτι, κλείνοντας την εκδήλωση που έγινε σε συνεργασία με τον ομογενειακό σύλλογο Διεθνής Ενωση Φίλων Αρχιεπισκοπής Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας.
