Η μνήμη του Ιπποδρόμου έχει πλέον ξεθωριάσει στο Δέλτα Φαλήρου. Λίγοι θυμούνται ότι εκεί όπου βρίσκεται το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), η Εθνική Λυρική Σκηνή και η Εθνική Βιβλιοθήκη, είχε ανεγερθεί στον Μεσοπόλεμο ο Ιππόδρομος, που στα πρώτα του χρόνια συγκέντρωνε την αφρόκρεμα της κοινωνίας. Προοδευτικά, ο Ιππόδρομος έφθινε σε κύρος ώσπου τα τελευταία χρόνια γνώρισε την παρακμή. Αυτές οι ιστορίες του εγγύς παρελθόντος, μαζί με πολλές άλλες από το απώτατο παρελθόν, έρχονται στο φως μέσα από το λεύκωμα «Ιχνηλατώντας την ανθρώπινη παρουσία και ζωή στον χώρο του ΚΠΙΣΝ από την αρχαιότητα έως σήμερα», που εκδόθηκε από τη Monumenta με δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
Είναι ένα βιβλίο που χαίρεσαι να φυλλομετράς και να διαβάζεις χάρη στην άρτια αισθητική του (με την υπογραφή της γραφιστικής εταιρείας Bend) και που αναδεικνύει την ερευνητική εργασία της Ειρήνης Γρατσία και του Γιώργου Νίνου, οι οποίοι μας έδωσαν αυτήν την τομή στον ιστορικό χρόνο.
Ο Ιππόδρομος ήταν ένα από τα έργα της «Εργοληπτικής», της μεγάλης κατασκευαστικής εταιρείας που στη διάρκεια του Μεσοπολέμου κατασκεύασε αναρίθμητα σημαντικά έργα στην πρωτεύουσα. Το αρχείο της «Εργοληπτικής» (έχει ήδη εκδοθεί ένας τόμος) είχε διασωθεί από τον αείμνηστο συλλέκτη Γιάννη Λάμπρου και ερευνάται εδώ και καιρό συστηματικά από τη Monumenta. Σταδιακά η έρευνα παρέχει όλο και περισσότερες πληροφορίες. Η αναδίφηση σε όλα αυτά τα τεκμήρια που παρατίθενται σε συνδυασμό με τις προφορικές μαρτυρίες από παλαιούς τζόκεϊ και προπονητές, δίνουν ένα σπάνιο αποτύπωμα εποχής αλλά και μια βάση επαναξιολόγησης του συνολικού ιστορικού αποτυπώματος της ευρύτερης περιοχής από την Καλλιθέα και τις Τζιτζιφιές ως το Παλαιό Φάληρο.
Η έρευνα των συγγραφέων αποτέλεσε τη βάση για τη μόνιμη έκθεση «Ιχνηλατώντας την ανθρώπινη παρουσία και ζωή» που παρουσιάζεται στο ισόγειο της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Αλλά το βιβλίο οργανώνει πλέον όλο αυτό το ερευνητικό αποτέλεσμα σε ένα απτό παλίμψηστο ιστορικών και διαδρομών στον χρόνο.
Οι παλιοί Αθηναίοι θυμούνται ότι το Δέλτα Φαλήρου ήταν μια ελώδης περιοχή. Η πρόσβαση που έχουμε σε παλιές αφηγήσεις και πληροφορίες επιβεβαιώνει τη δυσκολία οικιστικής αξιοποίησης του Δέλτα που παρέμεινε για δεκαετίες σχετικά αδόμητο και τόπος κυνηγιού. Αλλά η προοπτική ανέγερσης του ΚΠΙΣΝ στις αρχές του 21ου αιώνα ενέτεινε και συστηματοποίησε το ενδιαφέρον για την περιοχή. Η διαμόρφωση του ΚΠΙΣΝ προκάλεσε εκτεταμένες αρχαιολογικές ανασκαφές που έφεραν στο φως και τους περίφημους «Δεσμώτες» και επιβεβαίωσαν με πλήθος τεκμηρίων αυτό που ήταν γνωστό στους αρχαιολόγους, ότι δηλαδή στο Δέλτα υπήρχε για αιώνες η μεγαλύτερη νεκρόπολη της αρχαίας Αθήνας. Καίρια ήταν η συμβολή των αρχαιολόγων Κωνσταντίνου Κουρουνιώτη (που το 1911 ανασκάπτει 68 τάφους) και του Στρατή Πελεκίδη (που το 1915 αρχίζει ανασκαφή στη Νεκρόπολη).
Τα εγκαίνια του Ιππο- δρόμου γίνονται το 1925. Το 1934, η «Εργοληπτική» κατασκευάζει και δεύτερη μικρότερη εξέδρα. Ο ιππόδρομος εγκατα- λείπεται το 2003 και κατεδαφίζεται το 2008.
Αλλά το βιβλίο δίνει έμφαση στην αστική αναγέννηση από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά, με την ίδρυση του Ζωολογικού Κήπου που κατασκευάστηκε το 1900 από τον καθηγητή Ζωολογίας Νικόλαο Γερμανό σε έκταση 50 στρεμμάτων. Το 1904 δίνεται σε χρήση η λεωφόρος Συγγρού που συνδέει πλέον το κέντρο της Αθήνας με το Φάληρο, το οποίο γοργά αναπτύσσεται με ανέγερση εξοχικών επαύλεων και ξενοδοχείων. Εξοχικές οικίες κατασκευάζονται και στην Καλλιθέα και στις Τζιτζιφιές, όπου στον Μεσοπόλεμο θα χτιστούν και προσφυγικές κατοικίες.
Στον χώρο του βραχύβιου Ζωολογικού Κήπου θα γίνουν απογειώσεις αεροσκαφών και ο χώρος σταδιακά συνδέεται με το πρώτο Κρατικό Εργοστάσιο Αεροπλάνων.
Αλλά η κρίσιμη καμπή, ήταν η απόφαση για ίδρυση Ιπποδρόμου στο Δέλτα. Αυτό συμβαίνει στη δεκαετία του 1920 όταν 300 στρέμματα παραχωρούνται για τον σκοπό αυτό από το ελληνικό Δημόσιο. Η Προνομιούχος Ελληνική Εταιρεία Ιπποδρομιών είναι μια Α.Ε. με έδρα το Μέγαρο Καραπάνου της οδού Σταδίου 31 (έργο και αυτό της «Εργοληπτικής).
Τα έργα προβλέπουν αποξηράνσεις και διαμόρφωση στίβου. Δύο λαμπροί αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου, ο Αλέξανδρος Νικολούδης κατά κύριο λόγο και ο Σωτήρης Μαγιάσης, συνεργάζονται για τα σχέδια του Ιπποδρόμου. Τα εγκαίνια γίνονται το 1925 με πάνω από 40.000 θεατές. Το 1934, η «Εργοληπτική» κατασκευάζει και δεύτερη μικρότερη εξέδρα σε σχέδια του Κώστα Κιτσίκη. Ο Ιππόδρομος του Φαλήρου εγκαταλείπεται το 2003 και η κατεδάφιση ολοκληρώνεται το 2008.
Η Ειρήνη Γρατσία και ο Γιώργος Νίνος μας παρέδωσαν ένα σημαντικό έργο. Πολύτιμες και οι μαρτυρίες που συγκέντρωσαν. Οπως λέει ο τζόκεϊ Τάσος Ιωακειμίδης, «το ’50 η παραλία στο Δέλτα ήταν αμμουδιά. Ευκάλυπτοι, πεύκα και τζίτζιφα ήταν τα δέντρα της περιοχής. Οι δρόμοι ήταν χωμάτινοι και τα σπίτια ήταν λιγοστά. Τα άλογα τα γυμνάζαμε και στον δρόμο».
