Ενας άνδρας με στρατιωτική στολή και αργό βήμα καταδύεται σε μια μισογεμάτη πισίνα στο ξενοδοχείο Κριθώνι Paradise στα Αλιντα της Λέρου. Είναι απόγευμα, τέλη Απριλίου, ο καιρός είναι ακόμα ψυχρός και όλοι δείχνουν να βιάζονται να τελειώσουν το γύρισμα, πριν δύσει ο ήλιος. Ο άνδρας βγαίνει από το νερό, σκουπίζεται, βάζει μια στεγνή στολή και επαναλαμβάνει τις ίδιες κινήσεις μέχρι η Πολωνή καλλιτέχνις με έδρα το Λονδίνο, Γκόσκα Ματσούγκα, να δώσει το ΟΚ για να σταματήσει το γύρισμα. Είστε ηθοποιός, ρωτώ τον Νίκο Φωκά όταν επιτέλους κάθεται σε μια καρέκλα. «Εγινα», μου λέει «για τις ανάγκες του έργου». Με μακρινή καταγωγή από τη Λέρο και μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Ναυτικού Ομίλου του νησιού δείχνει πρόθυμος να προσφέρει με όποιο τρόπο μπορεί στο καλλιτεχνικό εγχείρημα της Ματσούγκα.
Μου εξηγεί πώς λίγες ώρες νωρίτερα οι αστυνομικές αρχές του νησιού είχαν απαγορεύσει στην εικαστικό, γνωστή για τις ταπισερί, τα κολάζ και τα γλυπτά της, να ολοκληρώσει την κινηματογράφηση στις παλιές εγκαταστάσεις του Ψυχιατρείου Λέρου και έτσι εκείνη σκέφτηκε να δώσει μια νέα τροπή στο φιλμ της. «Η ιστορία της Λέρου είναι ένα μωσαϊκό εικόνων από την ιταλική κατοχή και τη φασιστική περίοδο μέχρι και σήμερα. Μπορεί κανείς να αντλήσει έμπνευση από μια πληθώρα πηγών», αναφέρει και η ίδια. Βρίσκεται στο νησί για να ολοκληρώσει την έρευνά της σχετικά με το έργο που θα παρουσιάσει στο πλαίσιο της ομαδικής έκθεσης «All Things Become Islands Before My Senses», την οποία επιμελούνται οι Μπουρτσού Φικρέτογλου και Γκιζέμ Ναζ Κουντούνογλου, ιδρύτριες της καλλιτεχνικής πλατφόρμας Perasma, με έδρα την Κωνσταντινούπολη.
«Δυνατές εικόνες»
Η πρακτική της Ματσούγκα, υποψήφιας για το Turner τo 2008, βασίζεται στη μελέτη ιστορικών αρχείων, ωστόσο, όπως με ενημερώνουν οι επιμελήτριες, αυτή ήταν η πρώτη φορά που θέλησε να δουλέψει με βίντεο. «Δεν έχω ξαναπιάσει κάμερα στα χέρια μου, οι εικόνες όμως του ψυχιατρείου ήταν τόσο δυνατές, ήθελα να έρθω και να δω αυτό το μέρος, να το διατηρήσω “ζωντανό” στη μνήμη πριν παραδοθεί ολοκληρωτικά στη φθορά», δηλώνει. Υπάρχει ακόμα ένταση στη φωνή της, αφού υποστηρίζει πως τόποι όπως η Λέρος με σκοτεινές σελίδες στην ιστορία τους μπορούν να ωφεληθούν από την τέχνη. «Το να κάνεις πως δεν συνέβη ποτέ ο εγκλεισμός των ψυχικά νοσούντων υπό αυτές τις τραγικές συνθήκες, δεν σε βοηθά να επεξεργαστείς το τραύμα». Το φιλμ της, μια μείξη ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας, θα ερευνά διαφορετικές ιστορικές περιόδους της Λέρου, συμβαδίζοντας έτσι και με το θέμα της έκθεσης που είναι η πολύπλοκη σχέση ανάμεσα στον χρόνο, το νερό και την ιστορία της Λέρου.
Οι δύο επιμελήτριες οι οποίες εμπνεύστηκαν τον τίτλο της έκθεσης από έναν στίχο του Τσέζαρε Παβέζε, αναφέρουν πως «η ιστορία δεν είναι ποτέ μια ευθύγραμμη αφήγηση αλλά ένα κολάζ από αλληλεπικαλυπτόμενες εμπειρίες και αναμνήσεις». Το τι γλιστράει στις ρωγμές του χρόνου και τι παραμένει ζωντανό ως θραύσμα μιας μεγαλύτερης αφήγησης για λόγους γεωγραφικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς, είναι κάτι που τις ενδιαφέρει να διερευνήσουν μέσα από την τέχνη.
Η έκθεση αυτή αποτελεί το δεύτερο μέρος του The Leros Project το οποίο εγκαινιάστηκε πέρυσι το καλοκαίρι με την έκθεση «Time is a child». Η Μπουρτσού κάνει μια σύντομη ανασκόπηση του τι έχει προηγηθεί για να φτάσουμε έως τη φετινή διοργάνωση, ενώ ταυτόχρονα οδηγεί γρήγορα από τα Αλιντα στο γραφικό Παντέλι. Μιλάει με τρομερό ενθουσιασμό για το σκεπτικό της έκθεσης. Κάποιες φορές αφήνει το τιμόνι, στρίβει το κεφάλι της και προσπαθεί να συναντήσει το βλέμμα μου. Βλέπει ότι είμαι διστακτική. Πώς θα τα περιγράψω όλα αυτά, τη ρωτάω. Ακόμα δεν υπάρχει τίποτα! «Πρέπει να γνωρίσεις το νησί», επιμένει. «Να καταλάβεις. Η πλούσια αρχιτεκτονική του νησιού, η φύση, η αρχαϊκή του παράδοση θα τροφοδοτήσουν, θα συνομιλήσουν με τα έργα».
Κατάλοιπα του φασισμού
Το επόμενο πρωί ξεκινάμε για το Λακκί, με τα εμβληματικά κτίρια της ιταλικής ρασιοναλιστικής αρχιτεκτονικής που ολοκληρώθηκαν τη δεκαετία του 1930, ως μέρος της νέας αστικής ανάπτυξης του Portolago κατά την ιταλική κατοχή του νησιού. Εδώ, στην αυλή του δημοτικού σχολείου, ο Σεβντέτ Ερέκ, o καλλιτέχνης που είχε εκπροσωπήσει την Τουρκία στην 57η Μπιενάλε της Βενετίας, θα δείξει μια νέα εκδοχή ενός παλαιότερου έργου του, ενώ στο όρος Πατέλλα όπου έδρευε η πυροβολαρχία Fam -Di Cat, και στο οποίο υπάρχει ακόμα μια βάση για αερόφωνο, ο Τούρκος εικαστικός έχει δηλώσει πως θα ήθελε να κάνει μια περφόρμανς. Από τον παραβολικό – ακουστικό τοίχο εμπνέεται και η Ιρακινοαμερικανίδα Μαριάμ Τέρκι για να δημιουργήσει γλυπτά που πραγματεύονται την έννοια του χρόνου και του κατακερματισμού της ιστορίας.
«Ηθελα να δω αυτό το μέρος, να το διατηρήσω “ζωντανό” στη μνήμη πριν παραδοθεί ολοκληρωτικά στη φθορά», αναφέρει η Γκόσκα Ματσούγκα.
Αφήνουμε την Πατέλλα και πηγαίνουμε στο δύσβατο Διαπόρι, για να συναντήσουμε την άλλοτε ιταλική πυροβολαρχία PL 288. Κρυμμένο μέσα στα δέντρα ένα υπέροχο κτίσμα. Την περίοδο της γερμανικής κατοχής, ένας στρατιώτης, ο Οτο Μάιστερ, φιλοτέχνησε στο εσωτερικό του κάποιες τοιχογραφίες που παραμένουν αναλλοίωτες έως και σήμερα. Η μία είναι αντίγραφο από πίνακα του Μπρέγκελ, η άλλη παραπέμπει στον Μιλού, τον σκύλο του Τεντέν, ενώ μια τρίτη δείχνει ένα τραπέζι γεμάτο φαγητά και ωραίες γυναίκες. «Ζωγράφιζαν αυτά που τους έλειπαν», σχολιάζει ο Νίκος Φωκάς που μας συνοδεύει σε όλες τις διαδρομές.
Μαζί μας είναι και ο Πολωνός καλλιτέχνης Πάβελ Αλτχάμερ με έργα στη μόνιμη συλλογή του ΜοΜΑ και εκθέσεις στο Πομπιντού και το New Museum. Οση ώρα μιλάμε, εκείνος πλάθει κοπριές με γυμνά χέρια προσπαθώντας να φτιάξει ένα γλυπτό. Δείχνει ενθουσιασμένος. «Ο Γουίλιαμ Κέντριτζ έχει εκφράσει την επιθυμία να εκθέσει εδώ», τον πληροφορούν οι επιμελήτριες. Τελικά, ο σπουδαίος Νοτιοαφρικανός καλλιτέχνης θα συμμετέχει στην έκθεση με την ταινία του «Shadow Procession» στα Παλαιά Στρατόπεδα του Ξηροκάμπου. Το έργο είχε πρωτοπαρουσιαστεί στην Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης, το 1999.
Η γοργόνα του Ψυχιατρείου
Επισκεπτόμαστε ξανά τις παλιές εγκαταστάσεις του Ψυχιατρείου και πάλι ο Πάβελ δημιουργεί με βάση τα υλικά που υπάρχουν στον χώρο. Με σύρμα, σκοινί, δυο μπιτόνια στη θέση του στήθους, σπασμένα κεραμικά για μάτια και μια κουρελιασμένη κουρτίνα για ουρά «τοποθετεί» μια γοργόνα σε ένα λερό στρώμα. Οι γοργόνες είναι πλάσματα του μύθου, δεν τις έχει δει κανείς, σχολιάζω. Ετσι και όσοι κατοίκησαν εδώ –στρατιώτες, παιδιά από το παιδομάζωμα της Φρειδερίκης, τρόφιμοι του ψυχιατρείου, πρόσφυγες– δεν ήταν ποτέ ορατοί από την κοινωνία. «Εγώ πάντα πίστευα στις γοργόνες», μου λέει ο Πολωνός γλύπτης.
«Με αυτήν τη γλυπτική εγκατάσταση θα συμμετάσχει ο Πάβελ στην έκθεση;» ρωτώ τις δύο επιμελήτριες. «Οχι», μου απαντούν. «Αυτό προέκυψε. Ο Πάβελ θα ηγηθεί ενός πρότζεκτ που θα μεταμορφώσει τον Ναυτικό Ομιλο Λέρου σε μια καλλιτεχνική ακαδημία διάρκειας ενός μήνα για παιδιά από μεταναστευτικές κοινότητες του νησιού». Στον Ναυτικό Ομιλο, μια παλιά αποθήκη για νάρκες, θα παρουσιάσει και ο Κωστής Βελώνης μια γλυπτική εγκατάσταση με υλικά από το ναυπηγείο της Λέρου όπως και το ζωγραφικό έργο «Stairs on the Sea Embankment at night», σπίτια που μοιάζουν με ανθρώπινες φιγούρες στη θάλασσα.
«Είναι μια μεταφορά για την ανθρώπινη κατάσταση, εξερευνώντας πώς τα άτομα πλέουν στις απρόβλεπτες θάλασσες, νιώθοντας ευάλωτα και χωρίς πλοηγό. Την ίδια στιγμή, αν και δεν το γνωρίζουν πάντα, έχουν τη δυνατότητα να αυτοπροσδιοριστούν και να είναι κυρίαρχοι στον οίκο τους, εν ολίγοις μεταφέροντάς τον», αναφέρει ο Ελληνας καλλιτέχνης.
Τελικός σταθμός το Perasma Space, μια νεοκλασική, δίπατη βίλα του 1886 στην Αγία Μαρίνα, που θα λειτουργήσει ως κεντρικός εκθεσιακός χώρος. Εδώ, θα δείξει η Φαρίντα Eλ Γκαζάρ μια σειρά έργων που αντλεί από τις αρχιτεκτονικές φόρμες αλλά και τους σχηματισμούς των φυτών, αλλά και η Τζανσού Γιλντιράν η οποία στο έργο της συνδυάζει αρχειακές φωτογραφίες από την ιστορία της οικογένειάς της στον Πόντο με νέες εικόνες από το τοπίο της Λέρου. Η σειρά «My Lost Homeland Pontos (2019-) επιχειρεί να ανοίξει μια σχισμή ώστε να αποκαλυφθεί ένα παρελθόν που έχει ξεχαστεί και να ξαναχτίσουμε τη συλλογική μας μνήμη».
«Δεν μου είπατε ποτέ γιατί επιλέξατε τη Λέρο», ρωτώ τις επιμελήτριες. «H αρχική σκέψη ήταν η Νίσυρος, μας αποθάρρυναν όμως, λέγοντας πως η πρόσβαση στο νησί δεν ήταν τόσο εύκολη. Ο Δάκης Ιωάννου μας προέτρεψε να δούμε ένα άλλο νησί στα Δωδεκάνησα», εξηγεί η Μπουρτσού. «Η Λέρος ήταν το ιδανικό σκηνικό για αυτό που θέλαμε να πούμε. Καθένας που πέρασε από αυτόν τον τόπο, καθένας που τον κατέκτησε, κάθε οικοδόμημα πάνω σε αυτό το νησί και κάθε ανάμνηση ποτισμένη στους τοίχους αυτών των κτισμάτων συμβάλλει σε αυτό το περίπλοκο πλέγμα επικαλυπτόμενων πραγματικοτήτων. Αυτή η μοναδική συνάφεια παρελθόντος και παρόντος συμπιέζει τον χρόνο με τρόπο διαφορετικό στη Λέρο», παρατηρούν και οι δύο.
Από 30/6 έως 18/8, perasma.istanbul.
