Ηδη από τη δεκαετία του 1970, ο Αλέξανδρος Τομπάζης ως νέος αρχιτέκτων είχε προβλέψει τη σημασία του βιοκλιματικού σχεδιασμού. Αλλωστε, στην καρδιά της φιλοσοφίας του υπήρξε πάντα η συμπεριφορά ενός κτιρίου: ως προς το φως, ως προς την αντοχή του στον χρόνο, ως προς τη σχέση του με τα υλικά, τη φύση, τους χρήστες. «Το κτίριο πρέπει πρώτιστα να είναι ευέλικτο και προσαρμόσιμο στον χρόνο», έλεγε.
Ο Αλέξανδρος Τομπάζης, που απεβίωσε σε ηλικία 85 ετών, υπήρξε μια μεγάλη μορφή, όχι μόνον της αρχιτεκτονικής αλλά και της ευρύτερης δημόσιας ζωής, καθώς το βλέμμα του ήταν απόσταγμα βαθιάς και ενδελεχούς παρατήρησης. Ηταν ένας ρεαλιστής, φιλόσοφος αρχιτέκτων, που πίστευε στη συμπληρωματική αλληλεξάρτηση τέχνης και τεχνικής.
Ο Τομπάζης είχε όλη εκείνη την εξάρτυση μιας στέρεης κοσμοπολίτικης αστικής παιδείας. Η οικογένειά του, από την πλευρά του πατέρα του, φωτογράφου και ορειβάτη, Νικολάου Τομπάζη, ανιχνεύεται πίσω στον χρόνο στα προεπαναστατικά χρόνια στην Υδρα. Η μητέρα του, το γένος Ροδοκανάκη, είχε αιγυπτιώτικη καταβολή. Τα παιδικά του χρόνια τα πέρασε στο Καράτσι, όπου ο πατέρας του υπήρξε διευθυντής στην αγγλο-χιώτικη εταιρεία των Ralli Brothers. Με αυτές τις καταβολές και τις εμπειρίες του από καλά ιδιωτικά σχολεία στην Αγγλία και την Ελλάδα, με τα ερεθίσματα από τον οικογενειακό περίγυρο και την αστική ζωή πλέον στην Αθήνα, ο Αλέξανδρος Τομπάζης μεγάλωσε με μεγάλη δίψα και περιέργεια για τη ζωή.
Σήμερα, η αποτίμηση του έργου του γίνεται με όρους μιας πολυσχιδούς ενασχόλησης σε ελληνικό και διεθνές επίπεδο, με τεράστια και ποικίλη εργογραφία και με ένα γραφείο με σημαντικούς συνεργάτες αρχιτέκτονες. Το γραφείο Τομπάζη εξελίχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα στη χώρα, φυτώριο και σχολείο μαζί. Πολλοί σημαντικοί αρχιτέκτονες πέρασαν από εκεί ως συνεργάτες και πολλοί συνεχίζουν με μεγάλα έργα σε εξέλιξη (το Γραφείο Τομπάζη είναι οι Ελληνες συνεργάτες του Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ για την επέκταση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου).
Ο ίδιος ο Αλέξανδρος Τομπάζης είχε δεχθεί με τη σειρά του την επίδραση σημαντικών προσωπικοτήτων στα παιδικά, εφηβικά και φοιτητικά του χρόνια που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση της κοσμοθεωρίας του. Στην αυτοβιογραφία του («Η όμορφη καμηλοπάρδαλη», εκδ. Πατάκη, 2008) αναφέρει πως το ενδιαφέρον του πατέρα του για τη φωτογραφία τον είχε σφραγίσει. «Πέρα από το σκίτσο θεωρώ τη φωτογραφία σημαντική άσκηση για κάθε αρχιτέκτονα», έλεγε. «Μας μαθαίνει να συνθέτουμε, να καδράρουμε, πάνω απ’ όλα μας μαθαίνει για το φως, εκείνη την άυλη, αιθέρια υπόθεση που καταλαβαίνει κάθε φωτογράφος, και θα έπρεπε να γνωρίζει και κάθε αρχιτέκτονας».
Φύση καλλιτεχνική
Ο Τομπάζης υπήρξε φύση καλλιτεχνική. Από νεαρότατη ηλικία ζωγράφιζε. «Ακόμη και σήμερα» (έγραφε στην αυτοβιογραφία του) «σκέφτομαι τι ωραία που θα ήταν αν μετά την αρχιτεκτονική είχα φοιτήσει και στην Καλών Τεχνών». Ζωγράφιζε πάντα. Στα μουσεία της Ευρώπης όπου περιηγήθηκε νέος βυθίστηκε στον κόσμο της τέχνης.
Με δάσκαλο τον Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τον Κυπριανό Μπίρη, τον Μίμη Φατούρο (νέο συνεργάτη του Χατζηκυριάκου-Γκίκα), τον Παναγιώτη Μιχελή, και πολλούς ακόμη, ο Αλέξανδρος Τομπάζης εκτέθηκε σε πληθώρα επιρροών. Στα πολύ νεανικά του χρόνια, η θήτευσή του στο Γραφείο Δοξιάδη ενίσχυσε αυτές τις πηγές της έμπνευσης που τον θωράκισαν ανοίγοντάς του δρόμους δημιουργίας. Η επαφή του με το σύστημα σκέψης Δοξιάδη (και τις αντιλήψεις περί αστικών οικοσυστημάτων και δικτύων) συνετέλεσε στη διαμόρφωση μιας δικής του θεωρίας περί ολιστικής προσέγγισης. Ο ίδιος όμως πάντα δεκτικός σε φιλοσοφικές και όχι μόνον τεχνικές διαστάσεις του έργου που υπηρετούσε, ενσωμάτωσε και άλλα στοιχεία επιρροών όπως ήταν η ιαπωνική διασύνδεση υλικότητας και άυλου. Το άυλο όπως υπηρετείται και από τη βιοκλιματική θεωρία στηρίζεται στην τεχνική για να υπηρετήσει την ιδέα.
Ο Αλέξανδρος Τομπάζης είχε ήδη γράψει σελίδες ιστορίας όταν ήταν ακόμη ιδιαίτερα παραγωγικός. Δεκαετίες πριν είχε προβλέψει την κλιματική κρίση. Το Ηλιακό Χωριό στη Λυκόβρυση (1979) υπήρξε έργο-σταθμός, όπως και πληθώρα ακόμη έργων για τον δημόσιο ή τον ιδιωτικό τομέα. Ονομαστά τα έργα λατρείας (τέμενος στο Ντουμπάι και Καθολικό κέντρο στη Φάτιμα, 1997), ο πύργος κατοικιών Δίφρος στο Χαλάνδρι (1971), το συγκρότημα κατοικιών στο Αμστερνταμ (1988), ο παιδικός σταθμός Χολαργού (1981), τα κτίρια γραφείων σε λεωφόρους των Αθηνών (Αμαλίας, Αλεξάνδρας, Βασ. Σοφίας).
Ως απόσταγμα ζωής είχε γράψει πως τρεις λειτουργίες συνοψίζουν τη βάση της κοινωνίας: εκπαιδεύειν, θεραπεύειν, στεγάζειν. Παιδεία, υγεία, αρχιτεκτονική. Τα στοιχειώδη του πολιτισμού και της ευημερίας. Ο Αλέξανδρος Τομπάζης, περήφανος πάντα για τα παιδιά του, τη Δέσποινα, που συνεχίζει στο γραφείο, και τον Νικόλα, σχεδιαστή αγωνιστικών αυτοκινήτων, αφήνει ένα τεράστιο και σύνθετο έργο που ξεπερνάει τα όρια της αρχιτεκτονικής.
