Ασχέτως του ποια γνώμη μπορεί να έχει κανείς για την καλλιτεχνική αξία του έργου ή για τον ίδιο τον συγγραφέα, είναι ανησυχητικοί οι όροι με τους οποίους εσχάτως επιχειρήθηκε η αποκαθήλωση του Μ. Καραγάτση, με παραθέματα από τη «Μεγάλη χίμαιρα».
Είναι ανησυχητικό να βλέπει κανείς ακόμη, έναν αιώνα μετά τον εκτοπισμό του συγγραφέα ως ομιλούσας φωνής από τη λογο-τεχνική «διήγησιν», την ταύτιση της φωνής, της αφηγηματικής κατάστασης-οπτικής και της αφηγηματικής στάσης με αυτήν του συγγραφέα απέναντι σε όσα κατασκευάζει, το σημαντικότερο από τα οποία είναι ακριβώς ο χειρισμός του αφηγητή του, για να επιτύχει, όπως ο σκηνοθέτης που χειρίζεται την κάμερα, πρωτίστως ένα αισθητικό αποτέλεσμα και να θέσει μια σειρά ερωτημάτων, στα οποία –όπως και κάθε άλλος καλλιτέχνης– συχνά δεν έχει ούτε ο ίδιος απάντηση ή κατασταλαγμένη και αξιολογήσιμη γνώμη – και σίγουρα όχι εντός της μυθοπλαστικής συνθήκης της λογοτεχνίας, ιδιάζον ταυτοτικό γνώρισμα της οποίας είναι ακριβώς η διάκριση μεταξύ του πραγματικού συγγραφέα και του επινοημένου αφηγητή, που κομίζει την ιστορία «ως εάν» τα τεκταινόμενα που εκθέτει να προϋπάρχουν του λόγου του.
Εχω δημοσιεύσει πολλά θεωρητικά κείμενα «λογοτεχνικής οντολογίας», όπως τη λέω αναλύοντας, τόσο ως προς το γένος της ποίησης, όπου εισάγεται η διάκριση αυτή μεταξύ ποιητή και «ποιητικού εγώ» το 1910 από τη Μαργκαρέτε Ζούσμαν, όσο και ως προς την πεζογραφία, όπου υπάρχουν μια σειρά από κομβικά κείμενα, και δη όχι μόνο θεωρητικά, π.χ. «Ο εκλεκτός» του Τόμας Μαν, όπου καταδεικνύεται αυτό το ομιλούν «πνεύμα της αφήγησης». Το να χρεώνονται όσα αρθρώνει στον πραγματικό συγγραφέα, αποτελεί θεμελιώδη κατηγοριακή σύγχυση και παρανόηση του τρόπου που λειτουργεί η λογοτεχνία. Ως πρακτική θα απειλούσε, δε, την ελεύθερη, απενοχοποιημένη και αισθητικά αποτελεσματική χρήση των μέσων της, δηλαδή την ίδια την ύπαρξή της. Και τον στόχο να ξεβολεύει τον αναγνώστη.
Αν θέλει να προσεγγίσει κανείς τις –πιθανώς ασταθείς και εξελισσόμενες– σκέψεις και απόψεις ενός συγγραφέα, οφείλει να προστρέχει μόνο σε εξωλογοτεχνικά του κείμενα και τεκμήρια. Ολα αυτά θα έπρεπε, ως καρποί στοιχειώδους καλλιτεχνικής παιδείας και αναγνωστικής επάρκειας, να είναι προφανή. Είναι δε πολύ πιο έντονα στη λογοτεχνία απ’ ό,τι στις άλλες τέχνες, γιατί εκεί τουλάχιστον δεν υπάρχει μεσάζων μεταξύ δημιουργού και καλλιτεχνικά αποδιδόμενου «οιονεί αντικειμένου», πέραν των σύνθετων και ανεξέλεγκτων –συχνά και για τον ίδιο τον καλλιτέχνη– διαθλάσεων της μορφής.
Είναι σημαντικό να αντιλαμβάνεται κανείς για τη λογοτεχνία τα εξής:
• Δεν προϋπάρχει της εξιστόρησης κάποιο αντικείμενο, πρόσωπο-χαρακτήρας-ήρωας, πράξη ή συμβάν. Αυτό σημαίνει η «μυθοπλασία» ως καλλιτεχνική φαντασία ή επινόηση.
• Η εξιστόρηση δεν κομίζει άμεσα και δεν παράγει αυτοτελώς αντικείμενα-πρόσωπα-πράξεις-συμβάντα, αλλά απλώς βλέμματα-οπτικές σε αυτά. Το έργο «Αυτό δεν είναι πίπα» του ζωγράφου Ρενέ Μαγκρίτ υπογραμμίζει αυτό ακριβώς το σημείο. Στη λογοτεχνία, μέσο-φορέας της οποίας είναι οι λέξεις, το φαινόμενο είναι ακόμη πιο έντονο: η ουσία του κομιζόμενου είναι ο τρόπος που εκ-φράζεται: ο «χρωματισμός», η ψυχική φόρτιση, η αντίθεση με κάτι άλλο, τρόπον τινά ο σχολιασμός του.
• Η οπτική αυτή στα δήθεν αντικείμενα-συμβάντα-πράξεις-πρόσωπα στοχεύει σε μια αισθητική λειτουργία, υπαγορεύεται από αισθητικές σκοπιμότητες υπηρετώντας μια (αισθητική) μορφή. Δεν υπάρχει περιεχόμενο αποστάξιμο από τη μορφή, κάτι που για τη λογοτεχνία έγινε αποδεκτό το αργότερο με τη «Νέα κριτική» και ειδικά τον Κληνθ Μπρουκς.
• Η οπτική αυτή στα δήθεν/«als ob» αντικείμενα-συμβάντα-πράξεις-πρόσωπα δεν είναι καν του συγγραφέα, όπως στις άλλες τέχνες, αλλά του αφηγητή. Η λογοτεχνία, δηλαδή, έχει έναν ακόμα υψηλότερο βαθμό διάθλασης σε σχέση με τις άλλες τέχνες. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να ονομαστεί «μυθοπλασιακότητα» και δεν έχει σχέση με την επινόηση, αλλά με την ύπαρξη της άλλης φωνής, οπτικής, κοσμοθεωρίας και ιδιολέκτου: αυτής του αφηγητή.
Συνελόντι ειπείν: Στη λογοτεχνία δεν ζωγραφίζουμε – φτιάχνουμε ζωγράφο που ζωγραφίζει. Αυτό είναι ο αφηγητής.
* Ο κ. Αλέξιος Μάινας είναι ποιητής –μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων– και διδάσκει λογοτεχνία.
