ETEL ADNAN
Ταξίδι, Πόλεμος, Εξορία
μτφρ.: Σπύρος Γιανναράς
εκδ. Αγρα, 2023, σελ. 56
ETEL ADNAN
Τζενίν
μτφρ.: Σπύρος Γιανναράς
εκδ. Αγρα, 2023, σελ. 32
Ξεκίνησα να διαβάζω το σύντομο αυτοβιογραφικό δοκίμιο της Ετέλ Αντνάν (1925-2021) «Ταξίδι, Πόλεμος, Εξορία» στην προσπάθειά μου να κατανοήσω τις ρίζες της λυρικής οργής που διαπερνά το καταγγελτικό πεζοποίημα που έγραψε η συγγραφέας στη μνήμη των θυμάτων ισραηλινών βομβαρδισμών στον προσφυγικό καταυλισμό της Τζενίν το 2002. Βιβλία που διαβάζει κανείς όχι με την ελπίδα να ξεμπλέξει το κουβάρι της περίπλοκης ιστορικής αλήθειας για το διαρκές λουτρό αίματος στη Μέση Ανατολή, αλλά προκειμένου να αφουγκραστεί πώς βίωσε μια μορφωμένη Αράβισσα την «αφόρητη ιστορία».
Κόρη Ελληνίδας Σμυρνιάς, που διέφυγε στον Λίβανο μετά την καταστροφή του 1922, η Αντνάν είχε την προσφυγιά θαρρείς χαραγμένη στη μητρική κληρονομιά της. Θείες που έφυγαν για την Αλεξάνδρεια και την Κύπρο, για να ενταχθούν σε ελληνικές κοινότητες που έμελλε και αυτές με τη σειρά τους να γνωρίσουν τη σκληρή μοίρα του διωγμού και του πολέμου. Αξιοσημείωτο ωστόσο πως οι παραστάσεις αυτές δεν ήταν αρκετές προκειμένου η Αντνάν να αντιληφθεί την πραγματική διάσταση του δράματος που βίωναν Παλαιστίνιοι πρόσφυγες, οι οποίοι ήδη από τη δεκαετία του ’50 είχαν κατακλύσει τον Λίβανο: «Ακόμα και ο πιο ένθερμος υποστηρικτής των Παλαιστινίων και του σκοπού τους δεν γνώριζε στα αλήθεια τι σημαίνει να είσαι εξόριστος Παλαιστίνιος στον Λίβανο ή αλλού… μη πολίτες στα μάτια του κόσμου, και αυτό όχι για ένα ή δύο χρόνια μονάχα αλλά για δέκα, είκοσι, τριάντα.. πράγμα που σήμαινε ότι ορισμένοι από αυτούς είχαν γεννηθεί, ανατραφεί και μεγαλώσει χωρίς ποτέ να βγουν από το στρατόπεδό τους, αγνοώντας αν θα έχουν οποιοδήποτε μέλλον…».
Το άλμα της κατανόησης και της ενσυναίσθησης ολοκληρώθηκε για την Αντνάν όταν ο λιβανέζικος εμφύλιος του 1975 υποχρέωσε και την ίδια να βιώσει τον ξεριζωμό και την καταστροφή. Εχοντας επιστρέψει στην πατρίδα της λίγο πριν από την έναρξη του εμφυλίου, η Αντνάν κατανόησε πως η εξορία και ο πόλεμος στερούν από ένα λαό όχι μονάχα το παρόν, μα συνάμα το μέλλον και το παρελθόν του, ώστε αυτός, έχοντας απολέσει «την ιστορία και τη γεωγραφία του», να καταλήξει «ξεριζωμένο δέντρο, κατά πάσα πιθανότητα ανίκανο να βγάλει καινούργιες ρίζες, καταδικασμένο να νοσταλγεί και να υποφέρει». Η Αντνάν είναι μια Αράβισσα που μιλάει για το τραύμα των ταπεινωμένων από την εξορία και τον πόλεμο, για τις ματαιώσεις του Αραβικού κόσμου, εντέλει για την ιστορία ως το τέλος των ψευδαισθήσεων.
Νομίζω πως υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να διαβαστεί η οργισμένη θρηνωδία «Τζενίν». Σύμφωνα με τις τότε εκθέσεις του ειδικού εισηγητή του ΟΗΕ, Τζον Ντούγκαρντ, οι ισραηλινές επιθέσεις άφησαν πίσω τους δεκάδες νεκρούς αμάχους και χιλιάδες αστέγους. Η Αντνάν συνθέτει ένα θυμωμένο, θρηνητικό τραγούδι για τα θύματα της Τζενίν: «Ομως τελικά ήρθαν, οι αλήτες, να αφανίσουν, με οβίδες, να μας πουν ότι πολύ απλά δεν υπήρχαμε. Αρχισαν λοιπόν από τα λιόδεντρα, συνέχισαν με τους δενδρόκηπους, ύστερα με τις πολυκατοικίες, κι όταν όλα όσα απαριθμήσαμε είχαν πια εξαφανιστεί, έριξαν ανάκατα παιδιά, γέρους και νιόπαντρους, νεκρούς ή ημιθανείς, σε τάφο ομαδικό, και παράχωσαν τα πάντα, κι όλα αυτά για να πουν στον κόσμο των νεκροζώντανων ότι δεν υπήρχαμε, ότι δεν είχαμε υπάρξει ποτέ και πως έτσι, λοιπόν, δικαίως… μας εξολόθρευσαν.-».
Ετυχε να διαβάσω την «Τζενίν» παράλληλα με ένα από τα σπαρακτικότερα ποιήματα του εικοστού αιώνα. Ενα ποίημα που μιλάει για το μεγαλύτερο έγκλημα του δυτικού πολιτισμού, και εξ ου διαφορετικό σε τάξη και μέγεθος από κάθε άλλο, το Ολοκαύτωμα των Εβραίων συμπολιτών μας. Το επικό αυτό ποίημα συνέγραψε ο Γίτσχακ Κάτσνελσον μεταξύ 1943-1944, παλεύοντας με την ψυχική κατάρρευση, τον φόνο της συζύγου και των παιδιών του από τους ναζί, τον δικό του επικείμενο φόνο («Το άσμα του σφαγιασμένου εβραϊκού λαού», μετ. Κώστας Βραχνός, επίμετρο Σταύρος Ζουμπουλάκης, εκδ. Loggia, 2022). Ελάχιστες αναγνωστικές εμπειρίες προκαλούν την ανατριχίλα των στίχων του Κάτσνελσον που με πραγματική οργή και παράπονο συνθέτει το ρέκβιεμ των Εβραίων της Ευρώπης. Οπως η Αντνάν, έτσι και ο Κάτσνελσον μιλάει για τον πόλεμο, την εξορία, την αδύνατη φυγή: «Ω, πες μου, εσύ που ‘φυγες πανικόβλητος, γιατί επέστρεψες/ είχες φύγει, γιατί στη συμφορά δεν έμεινες στα ξένα;/ Δεν θα ‘βλεπες το σπίτι σου ρημαγμένο,/ να αιμορραγεί, να βασανίζεται και ν’ ατιμάζεται δίχως λόγο.// Ω, πες γιατί, πες… Οποιος επέστρεψε έχει βουβό/ και λυπημένο χαμόγελο, σαν από πηλό ακίνητο,/ σωπαίνει μια στιγμή, κοιτάει γύρω του, κοιτάει με τρόμο τριγύρω:/ έρχομαι απ’ το σπίτι… αχ, παντού, το ίδιο ρημαγμένο σπίτι».
Παρατηρεί κανείς αρκετές ομοιότητες στα δύο ποιήματα. Τη θεματική τους παραλληλία, την αγανάκτηση που εμπνέει αμφότερα, τον φλογερό και συνάμα ενορατικό τους τόνο. Την ανάγκη μιας σκοτεινής νύχτας που θα ‘ρθει να καλύψει την ντροπή των ανθρώπινων πράξεων (στην «Τζενίν» της Αντνάν «Η νύχτα αναρωτήθηκε αν θα ‘ταν ηθικό να κρύβει τέτοια θηριωδία»· «Δεν σκοτείνιαζε το πρόστυχο γαλάζιο σας… και τα άστρα βλεφάριζαν ξεδιάντροπα» γράφει ο Κάτσνελσον). Εικόνες ολέθρου και καταστροφής. Δύσκολα αποφεύγει κανείς τη διαπίστωση πως τα άσματα των σφαγιασμένων τείνουν να μοιάζουν μεταξύ τους. Και ίσως καταλήξει κανείς στην τόσο ειρωνική, τραγική και συνάμα ελπιδοφόρα, σκέψη πως είναι μονάχα οι Ισραηλινοί –με την ιστορική συνείδηση ενός αγρίως κυνηγημένου και ξεριζωμένου λαού που γατζώθηκε απεγνωσμένα σε μια λωρίδα γης ζητώντας το δικαίωμα να υπάρξει– που θα μπορέσουν, αν το θελήσουν, να καταλάβουν σε όλη της τη διάσταση την τραγωδία του παλαιστινιακού λαού.
Ο κ. Θοδωρής Τσομίδης διδάσκει ανθρώπινα δικαιώματα στο Πανεπιστήμιο του Λάιντεν της Ολλανδίας. Μεταφράσεις του: «Απέναντι στην καρδιά του σκότους» του Εντμουντ Μορέλ (Πατάκης, 2022) και «Ενας καλλιτέχνης της πείνας» του Φραντς Kάφκα (Gutenberg, 2022).
