Είναι μεγαλύτερο από ένα σημερινό χαρτί μεγέθους Α3, επομένως ο κάτοχός του το μετέφερε πάντα διπλωμένο. Οταν το παρουσίαζε σε αξιωματούχους, δεν έμεναν ανεπηρέαστοι από τη βασιλική του αύρα. Δεν ήταν μικρό πράγμα να αποκαλύπτεται μπροστά τους ένα έγγραφο με το μονόγραμμα του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄, το οποίο μάλιστα έδινε πρόσβαση σε πόλεις και περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Γιατί αυτό έκανε το φιρμάνι του Λόρδου Βύρωνος, που πρόσφατα έφθασε μέχρι την UNESCO για να ενισχύσει τις ελληνικές διεκδικήσεις για τα Γλυπτά του Παρθενώνα. Και όμως, αυτή η «βίζα» του Βύρωνος για τα οθωμανικά εδάφη μπορεί να διηγηθεί και τις δικές της ιστορίες. Οπως μας λέει ένας από τους δύο μελετητές της, ο καθηγητής Οθωμανικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Ηλίας Κολοβός, «ένα τέτοιο έγγραφο ήταν τότε καθοριστικό για να συνεχίσεις το ταξίδι σου. Διαφορετικά, τα πάντα μπορούσαν να συμβούν».
«Οταν οι Οθωμανοί αξιωματούχοι έβλεπαν το μονόγραμμα με το όνομα του βασιλεύοντος σουλτάνου, το φιλούσαν και το προσκυνούσαν».
Η ιστορία ξεκινάει τον Σεπτέμβριο του 1809. Ο Λόρδος Βύρων και ο συμφοιτητής του στο Κέμπριτζ, Τζον Καμ Χόμπχαουζ, πραγματοποιούν το Grand Tour, την καθιερωμένη περιήγηση των νεαρών Ευρωπαίων ευγενών στα τοπόσημα της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας. Η Ιταλία είναι ακατάλληλος προορισμός εξαιτίας των Ναπολεόντειων Πολέμων και οι δύο αριστοκράτες επιθυμούν να γνωρίσουν την ελληνική και οθωμανική Ανατολή. Συνοδευόμενοι από τέσσερις υπηρέτες και δύο ταχυδρόμους, φθάνουν στη Δυτική Ελλάδα. «Εχουν λάβει από τον Αλή Πασά ένα έγγραφο που τους επιτρέπει τη διέλευση», λέει ο κ. Κολοβός. «Και αρχικά κινούνται εν αναμονή του φιρμανιού που έχουν ήδη ζητήσει μέσω του Βρετανού πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη, Ρόμπερτ Αντερ. Για ένα διάστημα μετακινούνται διακινδυνεύοντας ότι κάποιος μπορεί να τους σταματήσει, αν και στις περιοχές που είχε επεκτείνει την εξουσία του ο Αλή Πασάς, μια δική του άδεια ήταν πιο σημαντική από του σουλτάνου».
Οταν ο καλλιγράφος της Υψηλής Πύλης βάζει την τελευταία κοντυλιά στον «τουγρά» (το αυτοκρατορικό μονόγραμμα), το δυτικό ημερολόγιο γράφει Ιανουάριος 1810. Λόγω της γραφειοκρατίας, ο Βύρων και ο Χόμπχαουζ παραλαμβάνουν το φιρμάνι την άνοιξη, ενώ ταξιδεύουν προς την Κωνσταντινούπολη μέσω Σμύρνης. Τους δίνει πρόσβαση σε προορισμούς όπως η Πελοπόννησος, η Θεσσαλονίκη, η Αθήνα, το Αιγαίο, η Σμύρνη και το Αϊδίνι, η ίδια η Κωνσταντινούπολη. Με τη βοήθειά του οι δύο φίλοι, που έχουν ήδη θαυμάσει ιστορικές τοποθεσίες της Αττικής και της Στερεάς Ελλάδας, βρίσκονται στα αρχαία ερείπια της Εφέσου και στα τζαμιά της Κωνσταντινούπολης. «Μέσω του φιρμανιού μαθαίνουμε τους προορισμούς που ήθελαν να επισκεφθούν», εξηγεί ο καθηγητής. «Βλέπουμε το πώς οι Δυτικοευρωπαίοι φαντάζονταν την ελληνική και οθωμανική Ανατολή».
Οπως λέει ο ιστορικός, «όταν οι Οθωμανοί αξιωματούχοι έβλεπαν το μονόγραμμα με το όνομα του βασιλεύοντος σουλτάνου, το φιλούσαν και το προσκυνούσαν». Ωστόσο, σε ένα γράμμα του τον Οκτώβριο του 1810 στον Στράτφορντ Κάνινγκ, γραμματέα τότε του Βρετανού πρεσβευτή, ο Βύρων διαμαρτύρεται ότι ο Μπέης της Κορίνθου δεν του προσέφερε καν κατάλυμα. «Μιλάμε για μια αχανή επικράτεια, με πληθώρα αξιωματούχων, που μπορούσαν να δυσκολέψουν το ταξίδι, ζητώντας για παράδειγμα κάποιο μπαξίσι», εκτιμά ο κ. Κολοβός. Τέτοια περιστατικά βέβαια ήταν ασήμαντα μπροστά στην επίδραση που άσκησε στον Βύρωνα το πρώτο του ταξίδι στην Ελλάδα. «Ηταν απολύτως διαμορφωτικό για τον χαρακτήρα και το ποιητικό του έργο. Στη διάρκεια του ταξιδιού εμπνεύστηκε το σπουδαίο ποίημά του “Το προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ”, ενώ τότε απέκτησε το ενδιαφέρον του για τους Νέους Ελληνες, στην επανάσταση των οποίων συμμετείχε, 13 χρόνια αργότερα, εναντίον του ίδιου σουλτάνου», εξηγεί ο ιστορικός.
«Ηταν επίσης διαμορφωτικό ταξίδι», συνεχίζει, «σε προσωπικό επίπεδο. Φεύγοντας από τις αυστηρές προδιαγραφές της βρετανικής κοινωνίας, ο Βύρων αισθάνεται στην ελληνική και οθωμανική Ανατολή έναν άνεμο ελευθερίας. Οταν το πλοίο του επιστρέφει από την Κωνσταντινούπολη, εκείνος κατεβαίνει στην Τζια, ενώ ο Χόμπχαουζ γυρίζει στην Αγγλία. Ο Βύρων ανακουφίζεται που απαλλάσσεται από τον συνταξιδιώτη του, γιατί νιώθει πιο ελεύθερος, ειδικά σε ό,τι αφορά την ερωτική του ζωή. Και επισκέπτεται την Πελοπόννησο, μαζί με τον εραστή του Νικολό Ζιρό».
Φιρμάνια και αρχαιότητες
Προερχόμενο από ιδιωτική συλλογή, το φιρμάνι του Βύρωνος εκτίθεται στο Μουσείο Ακρόπολης. Τα στοιχεία που προέκυψαν από τη μελέτη του παρουσιάστηκαν από τον Ηλία Κολοβό και την αρχαιολόγο Αν Μακέιμπ στο πρόσφατο 48ο Συνέδριο της Διεθνούς Ενωσης Βυρωνικών Εταιρειών. Οι δύο ερευνητές αναφέρθηκαν σε ακόμη ένα σουλτανικό έγγραφο, που ο Βύρων έλαβε τον Δεκέμβριο του 1810 για να πραγματοποιήσει μια «βιβλική περιήγηση» στους Αγίους Τόπους, το οποίο όμως ακυρώθηκε λόγω του θανάτου της μητέρας του. Μνημόνευσαν επίσης ένα τρίτο φιρμάνι, που είχε εκδοθεί το 1802 από τον Σελίμ Γ΄ και επέτρεπε στον τότε Βρετανό πρεσβευτή Λόρδο Ελγιν, ο οποίος ασθενούσε, να μεταβεί στη Χίο για να ωφεληθεί από τον καθαρό αέρα. Αναφέρθηκε επίσης μια επιστολή του πρεσβευτή Ρόμπερτ Αντερ προς τους ανωτέρους τους, η οποία κάνει λόγο για ένα διάταγμα μη υψηλόβαθμων αξιωματούχων (καϊμακάμης και βοεβόδας) που επιτρέπει στον Ελγιν την απομάκρυνση αρχαιοτήτων από την πόλη, καθώς και ένα προσχέδιο επιστολής του Αντερ προς τον Ελγιν που τονίζει ότι η Υψηλή Πύλη δεν του αναγνωρίζει ιδιοκτησία των αρχαιοτήτων που είχε αποσπάσει. Συμπέρασμα; «Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τα ταξίδια και οι μετακινήσεις υπάγονταν σε αυστηρούς κανόνες και χρειάζονταν ειδικές άδειες», καταλήγει ο κ. Κολοβός. «Αν λοιπόν χρειαζόταν ολόκληρο φιρμάνι για να πας απλώς από την Κωνσταντινούπολη στη Χίο για να πάρεις τον αέρα σου, εύλογα υποθέτει κανείς ότι το ίδιο θα χρειαζόταν και για να μετακινήσεις αρχαιότητες από τον Παρθενώνα».
