Οταν η ψηφιακή φωτογραφία άρχισε να επικρατεί έναντι του φιλμ, στις αρχές του 2000, κανείς δεν φανταζόταν πως μία δεκαετία αργότερα ο καθένας θα είχε στην τσέπη του μια μικροσκοπική ψηφιακή κάμερα τρομακτικών δυνατοτήτων. Η ψηφιακή επανάσταση έκανε τα παλιά μέσα να μοιάζουν οπισθοδρομικά, δύσχρηστα, περιοριστικά. Και όμως, μια πρόσφατη τάση για επιστροφή στα «κλασικά» εργαλεία του παρελθόντος έχει φέρει μια αναβίωση σε χώρους όπως αυτοί του βινυλίου, των ιστορικών αυτοκινήτων και, πρόσφατα, αυτόν της φωτογραφίας.
Η τάση αυτή, μάλιστα, έχει αποτυπωθεί έντονα τον τελευταίο καιρό στα καταστήματα φωτογραφικών ειδών της Αθήνας που, μετά την πανδημία, περνούν μια αναπάντεχη δεύτερη νιότη. Με την πόλη να έχει γίνει τουριστικός προορισμός και επισκέπτες από όλο τον πλανήτη να περπατούν στους δρόμους της κρατώντας συλλεκτικές φωτογραφικές μηχανές, έχει προκύψει για τα αθηναϊκά εμφανιστήρια ένα νέο παγκόσμιο κοινό.
Οι ιδιαιτερότητες
Με την αφορμή αυτή, συναντάμε δύο φωτογράφους που δουλεύουν με φιλμ, τη Στέλλα Νάστου και τον Μιχάλη Μπόσκο, και συζητάμε για τις ιδιαιτερότητες της αναλογικής φωτογραφίας, αλλά και τη δική τους σχέση με αυτήν. Με το καλοκαίρι να έχει μπει για τα καλά, τους ζητάμε να φέρουν μαζί τους δείγμα της δουλειάς τους που έχει θέμα –ή φόντο– τη θάλασσα.
Ο Μιχάλης Μπόσκος έχει φέρει μαζί του μερικά ντοσιέ γεμάτα αρνητικά ασπρόμαυρου φιλμ μεγάλου και μεσαίου φορμάτ. Μέσα τους, το φως έχει αποτυπώσει στιγμές στον Φλοίσβο του Παλαιού Φαλήρου, με τις σιλουέτες των λουομένων και των περαστικών να συνδυάζονται με τη γλυπτή προκυμαία που σχεδίασε η Νέλλα Γκόλαντα κατά τη δεκαετία του ’80.
Τον ρωτάμε τι τον κάνει να στήνει την κάμερά του στο συγκεκριμένο σημείο και μας μιλάει για τη δύναμη της θάλασσας να καθαρίζει το μυαλό: «Οταν βρισκόμαστε στην ακτή και ατενίζουμε προς το νερό, το βλέμμα περιπλανιέται αόριστα. Χάνεται μέσα στον ορίζοντα, και έτσι μαλακώνει η σκέψη και η ψυχή. Στις εικόνες αυτές από τον Φλοίσβο, οι λεπτομέρειες που έχουν οι ανθρώπινες σιλουέτες (τα μάτια, το στόμα, η έκφραση) δεν έχουν σημασία. Σημασία έχει η στάση, η γλώσσα του σώματος, που προδίδει αυτή ακριβώς την κατάσταση της “περιπλάνησης” του βλέμματος και του μυαλού».
«Είναι ένα πράγμα αληθινό, ζωντανό, μια φωτοευαίσθητη επιφάνεια που χρειάζεται την επεξεργασία της, που καταστρέφεται, σκονίζεται…», λέει ο Μιχάλης Μπόσκος.
Η Στέλλα Νάστου χρησιμοποιεί ασπρόμαυρο φιλμ τα τελευταία σαράντα χρόνια, από τότε που μπήκε στην πρώτη ομάδα του Πλάτωνα Ριβέλλη. Μέσα στις παραθαλάσσιες λήψεις της, στον απαλό κόκκο που αφήνει στο χαρτί η Leica R7 της, εμφανίζεται ολοζώντανο το μεγαλείο των αφρισμένων κυμάτων στην Κολυμπήθρα της Τήνου, η πλαζ του Σαν Σεμπαστιάν σαν στοιχειωμένη ή μια στιγμή εκτυφλωτικού αιγαιοπελαγίτικου φωτός στην απόμακρη βορινή Ανδρο, στο Κάστρο του Μακροτάνταλου. Οπως μας εξηγεί η ίδια, «κάθε θάλασσα έχει τα δικά της χαρακτηριστικά. Γοητευτικά, ελκυστικά, τρομακτικά. Πιστεύω, όμως, ότι η μόνη ειλικρινής θάλασσα (με την έννοια πως αυτό που βλέπεις, αυτό είναι) είναι μόνο αυτή του κεντρικού Αιγαίου».
«Το φως στην Ελλάδα –και ειδικά στις Κυκλάδες– είναι εκτυφλωτικό», συμπληρώνει ο Μ. Μπόσκος. «Δυσκολεύει τη φωτογραφία και συχνά είναι τόσο έντονο που καίει τη λήψη. Είναι μια μεγάλη πρόκληση που μπορεί να σημαίνει πολλά κατεστραμμένα φιλμ, αλλά εάν τα καταφέρεις, το αποτέλεσμα δεν συγκρίνεται με τίποτε άλλο. Φωτογραφίζοντας με φιλμ, έχεις το ίδιο το μέσο στα χέρια σου. Είναι ένα πράγμα αληθινό, ζωντανό, μια φωτοευαίσθητη επιφάνεια που χρειάζεται την επεξεργασία της, που καταστρέφεται, σκονίζεται… και έτσι, καταλήγεις να έχεις μια απόλυτη σύνδεση, μια αληθινή σχέση, με ένα κομμάτι σελοφάν. Το φιλμ θέλει υπομονή». Η Στ. Νάστου συμπληρώνει: «Είσαι σε ταξίδι το καλοκαίρι, εμφανίζεις τον Σεπτέμβριο και τυπώνεις Νοέμβριο». Με το ψηφιακό μέσο, όπως λέει, δεν το πολυσκέφτεσαι. «Τραβάς αμέτρητες εικόνες και έτσι δεν κάθεσαι να τις δουλέψεις, να τις σκεφτείς… Αντιθέτως, με το φιλμ, κάθε λήψη που παίρνεις γίνεται κάτι πολύ προσωπικό, αποκτά μια δική της ιστορία». Ο Μ. Μπόσκος θα προσθέσει: «Η χαρά τού να φτιάξεις, να προετοιμάσεις μια φωτογραφία, μπορεί να είναι εξίσου μεγάλη με το να βλέπεις την τελική εικόνα».
Οικιακοί σκοτεινοί θάλαμοι
Μιλώντας με τον Βασίλη Γεραμά, έναν από τους πιο έμπειρους επαγγελματίες των φωτογραφικών υπηρεσιών στην Αθήνα, μαθαίνουμε από πρώτο χέρι για την αναπάντεχη νέα άνθηση του χώρου. «Κλεισμένοι στα σπίτια τους για καιρό, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που βρήκαν τον χρόνο να στήσουν δικά τους εμφανιστήρια, σκοτεινούς θαλάμους μέσα στο διαμέρισμά τους. Αυτό, σε συνδυασμό με τη νέα μόδα για οτιδήποτε παλιό, αλλά και την υπερτουριστική Αθήνα των τελευταίων ετών, έχουν φέρει σε μαγαζιά σαν το δικό μας μια αναπάντεχη ακμή».
«Είσαι σε ταξίδι το καλοκαίρι, εμφανίζεις τον Σεπτέμβριο και τυπώνεις Νοέμβριο. Κάθε λήψη γίνεται κάτι πολύ προσωπικό, αποκτά μια δική της ιστορία», τονίζει η Στέλλα Νάστου.
Ο Β. Γεραμάς μαζί με τον αδελφό του Γιάννη συνεχίζουν μαζί από τη δεκαετία του ’90 μια επιχείρηση με φωτογραφικά που είχε ανοίξει ο πατέρας τους το ’50. «Φυσικά, δεν έχουν ανέβει οι δουλειές στα επίπεδα της δεκαετίας του ’90, αλλά η αλλαγή είναι σημαντική», θα μας πει. Κοιτώντας μια διαφήμιση της επιχείρησης από εκείνη την εποχή, διαβάζουμε τη φράση «Η κρυφή γοητεία της ασπρόμαυρης φωτογραφίας» και τον ρωτάμε να μας πει με λίγα λόγια σε τι έγκειται αυτή. «Εκφράζει πολύ το συναίσθημα», απαντά. «Ο φωτογράφος περιορίζεται –ευεργετικά κατά τη γνώμη μου– σε τόνους του γκρι, του λευκού και του μαύρου, και με τη χρήση του φωτισμού σε σκιές ή σε υπερεκθέσεις, μπορεί να αποδίδει πολύ ζωντανά την ένταση της στιγμής. Δεν πιστεύω όμως πως η ψηφιακή και η αναλογική φωτογραφία είναι αντίπαλοι. Η φωτογραφία έχει κοινούς κανόνες, αλλά διαφορετικές εκφράσεις. Το φιλμ, ωστόσο, προσφέρει μια τρισδιάστατη απεικόνιση με ένα εξαιρετικό βάθος πεδίου που δεν μπορεί να αποδώσει το ψηφιακό μέσο».
Aραγε, εκτιμά πως η πρόσφατη νέα τάση, αυτή η επιστροφή στο φιλμ, θα κρατήσει; «Η τέχνη αυτή, που είναι πια στον τρίτο αιώνα ζωής της, θέλει τον χρόνο της για να ωριμάσει. Αλλά επειδή απαιτεί μια κατάθεση ψυχής από τον φωτογράφο, καθότι αυτός δεν μπορεί απλώς να πατήσει το κουμπί και να βγάλει μια όμορφη εικόνα, νομίζω ότι θα συνεχίζει να προσφέρει έναν ξεχωριστό τρόπο έκφρασης και να προσελκύει συνεχώς νέους “πιστούς”. Πιστεύω, όμως, ότι μέσα στα επόμενα χρόνια, θα είναι μια τέχνη που θα θαυμάζουν πολλοί, αλλά λίγοι θα γνωρίζουν».
