ΣΠΥΡΟΣ ΚΙΟΣΣΕΣ
Τσιγάρο βαρ;
εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 160
Eνας γιος ξεπροβοδίζει τον πατέρα του στο γηροκομείο, μια κόρη απλώνει ρούχα, μια μητέρα ταΐζει τα παιδιά της ρυζόγαλο, ένα αγόρι κάνει ποδήλατο στην αυλή, μια γιαγιά φτιάχνει φανουρόπιτα, ένας ερωτευμένος ανοίγει το γράμμα της αγαπημένης του, ένας αρσιβαρίστας κουβαλά το νεκρό σώμα της μητέρας του, μόλις πενήντα κιλά. Οι ιστορίες του Σπύρου Κιοσσέ εστιάζονται σε θραύσματα του χαμένου χρόνου. Η σημασία τους αναφαίνεται μέσα από το βλέμμα του αφηγητή, ο οποίος επιχειρεί να τους προσδώσει λογοτεχνική υφή. Εν ολίγοις, δεν έχει σημασία η στιγμή, αλλά το κατά πόσον προσφέρεται να γίνει μυθοπλαστική. Περισσότερο από τη στιγμή, μετράει η απόδοσή της.
Τα πιο συγκινητικά διηγήματα είναι εκείνα που ανακαλούν την πατρική μορφή. Ο αφηγητής αποσπά τον πατέρα του από τον θάνατο σε ένα κάλεσμα καταλλαγής, ώστε να απαλυνθεί ο πόνος τής εν ζωή απουσίας του. «Στα παιδικά μου μάτια πόσο μεγάλος, πόσο ισχυρός, πόσο δριμύς, πόσο βαρύς, πόσο μόνιμος, πόσο ακλόνητος, πόσο αλύγιστος κι ολοκληρωτικός της απουσίας του ο πόνος».
Στην κατακλείδα ενός διηγήματος ο αφηγητής ομολογεί ότι «όλα δυνάμει κείμενο τ’ αντιλαμβάνομαι τον τελευταίο καιρό». Πράγματι, στις ιστορίες επιβάλλεται η εκβιαστική και συχνά στομφώδης αναγωγή τους σε μεταφορές, φορείς ενός δραματικού νοήματος. Για παράδειγμα, η μητέρα που χτυπάει με τον κόπανο μια γαλάζια κουβέρτα μεγεθύνεται στο ανήλικο βλέμμα του αφηγητή σε Ποσειδώνα, σκορπώντας από το μπαλκόνι σκόνες, τρικυμίες και καταποντισμούς. Σε άλλο πεζό («Μαγειρέματα»), η κατσαρόλα της νεκρής γιαγιάς αποκτά την ιερότητα κτερίσματος. Ο αφηγητής πενθεί την «τραγική» κατσαρόλα, «απορριμμένη σε μια γωνιά, παροπλισμένη, ατελής, αποκλίνουσα από οποιαδήποτε έννοια κατασκευαστικής τελεολογίας». Η κατσαρόλα της γιαγιάς, «χάλκινη μήτρα, τροφοδότρα».
Βέβαια, τις πιο λυρικές εκτραχύνσεις τις εμπνέει η πολυπάθεια του έρωτα. Στο «Αγάπη πρώτη, σε πέντε καλοκαίρια», ο ερωτευμένος βλέπει μέσα στον χρόνο τη μυθώδη Αννα του να συρρικνώνεται σε ένα «αν», δηλωτικό της φαντασιακής της υπόστασης. Aλλωστε η Αννα είχε διαρκώς μια «ελιτίστικη» τρικυμία στα χείλη. «Eγινες δική μου όσο δική μας μπορεί να είναι η γλώσσα». Aλλος χάνει ξαφνικά τις λέξεις του, καθώς «είχα πιει, είχα φάει, είχα καπνίσει όλα τα ρήματα που είχαν εσένα αντικείμενο». Eνας ερωτοχτυπημένος φοιτητής στην Αγγλία, ανοίγοντας το γράμμα της αγαπημένης του, βλέπει να φτερουγίζουν μέσα από τον φάκελο «σμήνος αποδημητικές λέξεις». Ο σουρεαλισμός της στιγμής κορυφώνεται από την ποιητική αγωνία του αφηγητή· «πόσο να αντέξουν σε χειμωνιάτικες μέρες βρετανικής κυριολεξίας αλκυονίδες μεταφορές ελληνιστί;».
Ο Κιοσσές πασχίζει να υπαινιχθεί τη μεταφορική λειτουργία στιγμών, προσώπων και πραγμάτων, τανύζοντάς τα όσο δεν πάει, επιτείνοντας τη γλωσσική εκζήτηση. Ενδεικτικό της υπερβολής των μεταφορών είναι το διήγημα «Παραλλαγές σ’ ένα θέμα», όπου μια ρημαγμένη από την κόπωση μητέρα παρομοιάζεται με πράσινο σαπούνι· «μια λιπόσαρκη πράσινη πλάκα σαπουνιού, φθαρμένη απ’ την πολυχρησία, είχε για σώμα πια». Oσο για τα δύο διηγήματα («Θεοφάνια», «Κονσέρβες») που φιλοξενούν πρόσφυγες, αμφότερα πνίγονται στον μελοδραματισμό.
Εν αρχή ην ο λόγος, σίγουρα. Αλλά καλό είναι να υπάρχει και θέμα. Ο Κιοσσές φαίνεται πως δεν βρίσκει μυθοπλασίες αντάξιες των ακαδημαϊκών του αξιώσεων. Τα στιγμιότυπα που απαθανατίζει στα μικρά πεζά του δεν αντέχουν το βάρος της λογοτεχνικής τους αποτύπωσης. Οταν από την καλλιέπεια απουσιάζει ο μύθος, μένει σκέτη κενολογία. Για να αναδειχθεί η άδηλη βαρύτητα μιας στιγμής χρειάζεται, πέρα από την ποιητικότητα των υπαινιγμών και τον συμβολισμό των παραδηλώσεων, η στιγμή να έχει από μόνη της ισχύ. Δεν γίνεται μια κατσαρόλα να παρουσιάζεται μετωνυμικά.
