«…η λάμψη του λαδιού στα φανάρια που φωτίζουν τη μαγιάτικη νύχτα στη Μαδρίτη τα ευγενή πρόσωπα των ανθρώπων που πυροβολούνται από τον άρπαγα ξένο στον πίνακα του Γκόγια, είναι ο ίδιος κόκκος φρίκης που σπέρνουν με μια χούφτα προβολείς στο ανοιχτό στήθος της Ελλάδας οι κυβερνήσεις που ζέχνουν φόβο και μίσος.
Ενα τεράστιο λευκό περιστέρι σκορπίζει πάνω από τη γη τον θυμό του πένθους του».
Το ποίημα που μου διαβάζει ο Κάρλος Φερέρ Μπαρέρα, διδάκτωρ ιστορίας της τέχνης του Μουσείου Casa Natal Picasso της Μάλαγα, σε μετάφραση του ιδίου από τα γαλλικά, είναι ένα μικρό δείγμα της αντιστασιακής λογοτεχνίας του Πάμπλο Πικάσο κατά των πολέμων και του φασισμού. Γράφτηκε στο Παρίσι στις 31 Μαρτίου 1952. Λέξεις αντί της ζωγραφικής εκφράζουν τη θλίψη του μία ημέρα μετά την εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του (30 Μαρτίου 1952).
«Ο Πικάσο δεν δίστασε ποτέ να κάνει το χρέος του για το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γαλλίας, να σχεδιάζει για αφίσες, εικονογραφήσεις βίβλων, για τον Τύπο, όπως του Ανρί Μαρτέν ή του Μαξ Μπαρέλ. Eτσι και με τον Μπελογιάννη. Ενημερωμένος για ό,τι συνέβαινε στον κόσμο, η υπόθεση των Ελλήνων αντιστασιακών αποτελούσε επί εβδομάδες το επίκεντρο των συζητήσεων στις καθημερινές συγκεντρώσεις με δεκάδες φίλους του στο στούντιό του. Στο λογοτεχνικό του κείμενο γεμάτο θλίψη, η σύνδεση του Ελληνα εκτελεσθέντος με τους Ισπανούς συμπατριώτες του με σημείο αναφοράς τον Γκόγια σημαίνει αναμφίβολα ότι το γεγονός τον επηρέασε βαθύτατα», εξηγεί ο Κάρλος Φερέρ Μπαρέρα.
Αν «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο» –το σκίτσο του Πικάσο– είναι γνωστό στη χώρα μας, πολλές από τις αμέτρητες ιστορίες του ακτιβιστή ζωγράφου και της αντιστασιακής δράσης του παραμένουν ακόμη άγνωστες στο ευρύ κοινό. Μερικές από αυτές πλαισιώνουν την έκθεση «Pablo Picasso: Εξορία και νοσταλγία» στο MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Θεσσαλονίκη, την οποία επιμελείται ο δρ Μπαρέρα. Αφηγείται τη βαθιά πολύχρονη φιλία του Πικάσο και του κουρέα του, Αουχένιο Αριας – μια ιστορία που βγαίνει για πρώτη φορά εκτός Ισπανίας, πέντε χρόνια μετά την αποκάλυψή της στο μουσείο Casa Natal Picasso της Μάλαγα, γενέτειρας του καλλιτέχνη. Ηρθε στο φως το 2019, όταν οι κληρονόμοι του Αριας, Medeleine και Pauline Arias (νύφη και εγγονή) κληροδότησαν στο μουσείο τον προσωπικό θησαυρό του Αριας. «Η τεκμηρίωση του ενισχύει τη σχέση του Πικάσο με την πατρίδα μέσα από μια άλλη σχέση ανθρώπινη, συναισθηματική και ταυτόχρονα, πολιτική και μαχητική», εξηγεί ο Ισπανός ιστορικός τέχνης.
Οι δύο άνδρες, εξόριστοι Ισπανοί στη Γαλλία, αριστεροί, αντιφρανκικοί, συναντήθηκαν πρώτη φορά το 1945 στη Τουλούζη, στο πάρτι γενεθλίων της Πασιονάρια (Ντολόρες Ιμπαρούρι). Η φιλία τους γεννήθηκε στο κουρείο του Αριας στη Βαλαουρίς. Ηταν ο Πικάσο που πήγε να συναντήσει τον νεοφερμένο Ισπανό κουρέα στο χωριό. Τα κοινά πάθη και η κοινή μοίρα τούς έδεσαν με μια σχέση που σφράγισαν ανεκτίμητα δώρα (λιθογραφίες, σχέδια, αντίγραφα βιβλίων με αφιερώσεις κ.ά.) του καλλιτέχνη στον εξόριστο αντιστασιακό συμπατριώτη του. Τα διαμάντια του «θησαυρού» είναι 63 και πλέον σχέδια με ταυρομαχίες και σχόλια σε σελίδες της συντηρητικής φιλομοναρχικής ισπανικής εφημερίδας ABC. Ο κουρέας τού έστελνε εφημερίδες κι εκείνος τις επέστρεφε με θαυμάσιες εικόνες μικρών ταύρων ή ταυρομάχων (δεν ξεπερνούν τα 2 ή 3 εκατοστά), ζωγραφισμένες με κόκκινο μαρκαδόρο στις στήλες για τις ταυρομαχίες.
Πέρα από τα εμφανή (ταυρομαχίες, εξορία, συν-αγωνιστική δράση) τι ήταν αυτό που συνέδεσε με μια τόσο βαθιά φιλία δύο άνδρες με τόσο διαφορετικό υπόβαθρο; «Αυτό είναι ίσως ένα από τα κλειδιά», αναφέρει ο Ισπανός ιστορικός τέχνης. «Ο Πικάσο, παρά την αύρα του μύθου που τον περιβάλλει, ήταν απλός άνθρωπος που του άρεσε να συναναστρέφεται με καθημερινούς ανθρώπους. Ο Αριας ήταν ένας εργάτης, ένας καθαρός Καστιλιάνος, και διακριτικός. Είχε πολεμήσει στον ισπανικό εμφύλιο και στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Πικάσο, εξαιρετικά προληπτικός, δεν είχε αφήσει ποτέ στο παρελθόν κάποιον ξένο να κουρέψει τα μαλλιά του υπό τον φόβο μήπως ασκήσει αρνητική επίδραση πάνω του. Με τον Αριας, όμως, αισθάνθηκε ασφαλής. Μοιράζονταν την αγάπη τους για την Ισπανία, το πάθος τους για τις ταυρομαχίες, την πολιτική επικαιρότητα, τα βρώμικα αστεία, τη νοσταλγία για την πατρίδα, τον πόνο της εξορίας. “Οσοι δεν έχουν ζήσει εξόριστοι δεν ξέρουν τι είναι ζωή”, έλεγε ο Πικάσο».
«Τους ένωσαν η εξορία και η αγάπη για τις ταυρομαχίες», σύμφωνα με τον Κάρλος Φερέρ Μπαρέρα, επιμελητή της έκθεσης.
Η ετικέτα του Αριας ως «Κουρέα του Πικάσο» τον αδικούσε, υποστηρίζει ο δρ Φερέρ. Υποβαθμίζει μια σχεδόν οικογενειακή σχέση από το 1947 έως την ημέρα που ο Αριας ανέλαβε τη σορό του Πικάσο. «Η φιλία του, αν και προφανώς διαφορετικής φύσης, μπορεί να συγκριθεί με εκείνη του Απολινέρ, του Μαξ Γιάκομπ ή του Κοκτό. Ο Αριας ήταν ένας πιστός φίλος, έμπιστος, προστάτης· σύντροφος στις τελετουργίες και στα ισπανικού τύπου πάρτι που προηγούνταν και ακολουθούσαν τις ταυρομαχίες στη νότια Γαλλία· σύνδεσμος με το Ισπανικό Κομμουνιστικό Κόμμα – από το κουρείο περνούσε κάθε Ισπανός εξόριστος στην Κυανή Ακτή που ήθελε να πλησιάσει τον καλλιτέχνη. Ο Αριας, καλός αναγνώστης, γνώριζε απ’ έξω λαϊκά τραγούδια, παροιμίες και ποιήματα που ο Πικάσο λάτρευε γιατί τον γύριζαν στα παιδικά του χρόνια. Εγινε κουμπάρος στον γάμο του. Είχαν μια σχέση πατέρα και γιου. Και οι δύο το αποτύπωσαν πολλές φόρες στις επιστολές τους».
Ποιο καλλιτεχνικό αποτύπωμα του Πικάσο διακρίνει κανείς στη συλλογή του Αριας; «Μια εσωτερική πλευρά του καλλιτέχνη», απαντάει ο δρ Φερέρ. «Δεν πρόκειται για σχέδια που έγιναν για αγοραστές ή για μουσείο, αλλά για προσωπικά δώρα σε έναν φίλο. Και ο φίλος αυτός δεν είναι καταρτισμένος συλλέκτης, λάτρης της τέχνης. Τα σχέδια αποτελούν έναν κώδικα επικοινωνίας, ένα παιχνίδι ανάμεσα σε δύο λάτρεις της ταυρομαχίας. Δείχνουν σαν να σχολιάζουν τα τεκταινόμενα στην αρένα, καθισμένοι στις κερκίδες. Ο Πικάσο φαίνεται πως αφήνει να παρασυρθεί από τις γραμμές που χαράζουν οι μαρκαδόροι του. Αντίθετα, στις σελίδες του βιβλίου «Σχέδια και γραπτά», διακρίνονται εκπληκτικές αφαιρέσεις. Εκεί βλέπουμε έναν παράξενο Πικάσο που σχεδιάζει ελεύθερα με μια σχεδόν μουσική αίσθηση. Ειδικά τα σχέδιο με τις καμπύλες γραμμές της γενειάδας σ’ ένα ανδρικό πρόσωπο αποτελεί ένα στοργικό ποιητικό νεύμα προς τον φίλο του κουρέα».
Στην έκθεση, είναι δύσκολο να διαχωρίσει κανείς την ανθρώπινη από την καλλιτεχνική, την πολιτική από την κοινωνική διάσταση του Πικάσο. Μια λιγότερη γνωστή πτυχή που αναδεικνύεται, είναι ότι αποτέλεσε «φάρο για πολλούς εξόριστους Ισπανούς, όπως ο Αριας. Πολλοί από αυτούς έφτασαν στη Γαλλία χωρίς χρήματα ή μέσα, δεν γνώριζαν ούτε τη γλώσσα. Ο Πικάσο τούς εξασφάλισε τα απαραίτητα έγγραφα, επαφές και, φυσικά, οικονομική βοήθεια. Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής στήριξε καλλιτέχνες και συγγραφείς της γαλλικής αντίστασης, όπως ο Ρομπέρ Ντεσνός. Δραστηριότητες με τους Μποβουάρ, Καμύ, Σαρτρ, Λακάν στο εργαστήριό του ή μέσω του ποιητή Πολ Ελιάρ αποτελούσαν για την παρισινή διανόηση πράξεις αντίστασης κατά των ναζί». Γνωστές και άγνωστες ιστορίες στο ευρύτερο κοινό. «Υπάρχει μια διαδομένη αίσθηση ότι δεν έχει μείνει τίποτα να ανακαλύψει κανείς για τον Πικάσο. Απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Ο Πικάσο είναι ένα ολόκληρο σύμπαν γεμάτο ιστορίες από μια γεμάτη ζωή».
Ο Πικάσο εξασφάλιζε έγγραφα, επαφές και, φυσικά, οικονομική βοήθεια για πολλούς Ισπανούς εξόριστους στη Γαλλία.
«Pablo Picasso: Εξορία και νοσταλγία» MOMus – Μουσείο Μοντέρνος Τέχνης, Θεσσαλονίκη.
Εως τις 10 Νοεμβρίου.
