FRANCOIS DUBET
Ο καιρός των θλιμμένων παθών.
Ανισότητες και λαϊκισμός
μτφρ.: Γιώργος Καράμπελας
εκδ. Πόλις, Αθήνα, 2023, σελ. 139
Ο λαϊκισμός, εδώ και αρκετά χρόνια, δεν είναι μόνο ένα φάντασμα που πλανιέται πάνω από τον κόσμο. Προσέλαβε και προσλαμβάνει υλική πολιτική μορφή και εγκαθιδρύει ένα πολλαπλό σύστημα κυριαρχίας σε πολλές και διαφορετικές χώρες. Πολιτικοί επιστήμονες, κοινωνιολόγοι και κάθε είδους δημοσιολόγοι προσπαθούν να συγκροτήσουν την έννοιά του και να αναδείξουν τα χαρακτηριστικά, τις αιτίες και τις επιπτώσεις του στις κοινωνίες όπου εκδηλώνεται.
Ο Γάλλος καθηγητής Κοινωνιολογίας Φρανσουά Ντιμπέ (1946) με το πρόσφατο βιβλίο του, υπό τον τίτλο «Ο καιρός των θλιμμένων παθών. Ανισότητες και λαϊκισμός», επιχειρεί τη δική του διερμηνεία του φαινομένου. Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης, επισημαίνει ότι στην Ευρώπη υπάρχουν δεξιοί και αριστεροί λαϊκισμοί, οι οποίοι είναι αρκετά «ρευστοί». Είναι κρατικιστικοί η υπερφιλελεύθεροι, σοσιαλιστικοί ή επαναστατικοί, υπέρ του προστατευτισμού ή του ελεύθερου εμπορίου, ρατσιστικοί ή απλά ξενόφοβοι. Τα βασικά τους χαρακτηριστικά, όμως, παρά τις επιμέρους διαφορές τους, είναι κοινά.
Εθνος και λαός
Το κυριότερο από αυτά είναι η αναφορά στον κυρίαρχο και ταξικά αδιαφοροποίητο, στο εσωτερικό του, λαό, τον «προδομένο» από τις ελίτ και «αγνοημένο» από τους πολιτικούς του αντιπροσώπους και τα ΜΜΕ, που πρέπει να προστατευτεί από την αρπακτικότητα των πολυεθνικών και των «μεγάλων» που «τρώνε με χρυσά κουτάλια». Ο λαός των λαϊκιστών, ωστόσο, συγκροτεί και το έθνος, που πάντα προδίδεται και απειλείται. Για τον δεξιό λαϊκισμό, είναι το έθνος των ριζών, του αίματος και της παράδοσης που δέχεται εισβολή από τους μετανάστες. Για τον αριστερό, το έθνος απειλείται από την παγκοσμιοποίηση και από άλλα έθνη οικονομικά μεγαλύτερα. Ενα άλλο χαρακτηριστικό είναι η ενσάρκωση αυτού του λαού σε έναν ηγέτη με αρρενωπό, αυταρχικό και πάντα θυμωμένο ύφος και λόγο. Ο λαϊκιστής ηγέτης δεν ορίζεται από την κοινωνική και την πολιτική καταγωγή του, τον πλούτο του ή την ιδιότητά του, αλλά από την ικανότητά του να εκφράζει τη λαϊκή αγανάκτηση και να αναδεικνύει και να στοχοποιεί τους πάσης φύσεως εχθρούς του λαού. Η αγανάκτηση, δε, το μίσος και ο καταγγελτικός λόγος, οι συγκινησιακές φορτίσεις, η προσωποποίηση των «εχθρών του λαού», η κοινωνική μνησικακία και η μαζική διαδικτυακή της διάχυση είναι ακόμη ουσιαστικά συστατικά στοιχεία της λαϊκιστικής πολιτικής και ιδεολογικής εκφοράς.
Η αγανάκτηση, το μίσος, ο καταγγελτικός λόγος, η προσωποποίηση των «εχθρών του λαού» είναι βασικά συστατικά του.
Ο Ντιμπέ όμως, εκτός από την περιγραφή της έννοιας και της τυπολογίας του σύγχρονου λαϊκισμού, συνεισφέρει ιδιαίτερα στην ανάδειξη και ανάλυση των αιτίων του. Ως τέτοια συνυπολογίζει, βέβαια, τις ανισότητες, αλλά όχι μόνο με την παραδοσιακή πρόσληψή τους στην πολιτική και κοινωνική ανάλυση. Ο συγγραφέας, ενώ δέχεται ότι υφίσταται ακόμη το «καθεστώς των κοινωνικών τάξεων», με βάση το οποίο δομούνταν έως τα τέλη του προηγούμενου αιώνα η πολιτική αντιπροσώπευση, εκδηλώνονταν οι ταξικές συγκρούσεις και υπήρχε το αίτημα της μείωσης των ανισοτήτων, θέτει και το ερώτημα εάν αυτό το καθεστώς «δομεί ακόμη τις κοινωνικές ανισότητες και εάν πλαισιώνει τις αναπαραστάσεις και τις ταυτότητες» όσων τις βιώνουν.
Ο ίδιος θεωρεί ότι μία από τις συνέπειες των μετασχηματισμών του σύγχρονου καπιταλισμού είναι και η εμφάνιση δίπλα στις παραδοσιακές ανισότητες και άλλων πολλών και διαφορετικών. Οι πολλαπλές πλέον ανισότητες ορίζονται, βέβαια, από τη θέση και τη φύση της απασχόλησης, αλλά και από την ηλικία, το φύλο, τη σεξουαλική ταυτότητα, το θρήσκευμα, την καταγωγή, τον τόπο διαμονής ή ακόμη από τις δυνατότητες πρόσβασης στην εκπαίδευση ή στην υγεία, τις επιλογές πολιτιστικών πρακτικών, τον βαθμό και το είδος της κατανάλωσης και από πολλά άλλα. Κάθε σχετικά ομοιογενής κοινωνική ομάδα διαπερνάται από πολλαπλές ανισότητες. Αυτές οι «πολλαπλές ανισότητες», εξηγεί ο Ντιμπέ, επειδή δεν είναι κοινές και του ίδιου βαθμού και είδους, διαχωρίζονται από το συλλογικό ταξικό βίωμα και εξατομικεύονται στον καθέναν που τις υφίσταται. Τα άτομα αυτά δεν συγκρίνουν τις ανισότητές τους με τα κοντινά τους μέλη της ίδιας κοινωνικής και οικονομικής κατηγορίας και γι’ αυτό τις βιώνουν σκληρά ως προσωπικές δοκιμασίες. Η εξατομίκευση των νέων «πολλαπλών ανισοτήτων» επιφέρει και την εξατομίκευση των προσπαθειών για τη μείωση της κοινωνικής ανισότητας, οι οποίες εκδηλώνονται είτε με την αποδοχή των ιδεολογημάτων των ίσων ευκαιριών για όλους και της αξιοκρατίας είτε με την ένταξη στις ρυθμίσεις των θετικών διακρίσεων για όσους υφίστανται αυτές τις ανισότητες. Επιφέρει και διατηρεί όμως σ’ αυτούς και αισθήματα έλλειψης σεβασμού, υποτίμησης και θυματοποίησης. Επιπλέον, δε, στοχοποιούνται από όσους, ενώ είναι και αυτοί στις κατώτερες κοινωνικές βαθμίδες, δεν απολαμβάνουν κάποια θεσμική προστασία.
Τα «θλιμμένα πάθη»
Τα πολλά και αντιφατικά συναισθήματα από τις συνέπειες των ανισοτήτων μετατρέπονται σε αγανάκτηση και μνησικακία, οι οποίες διαχέονται στη δημόσια σφαίρα, κυρίως διαδικτυακά, μαζί με παρανοϊκές δοξασίες, χωρίς να κατευθύνονται σε κάποια οργανωμένη δράση και κάποιο ορθολογικό πρόγραμμα. Ο Ντιμπέ θεωρεί την αγανάκτηση και τη μνησικακία και τα συναισθήματα από τα οποία προέρχονται, τα θλιμμένα πάθη, κατά την έκφραση του Σπινόζα, ως μία από τις πηγές του σύγχρονου λαϊκισμού και της πολιτικής εδραίωσής του. Η προτεραιότητα της πάλης εναντίον των μεγάλων κοινωνικών ανισοτήτων, χωρίς όμως υποτίμηση των πολλαπλών μικρών ανισοτήτων, των συνεπειών τους και, κυρίως, των ανθρώπων που τις βιώνουν, είναι η απάντηση που προτείνει ο συγγραφέας απέναντι στους ποικιλόμορφους λαϊκισμούς.
Ο Ντιμπέ με το βιβλίο του, εντέλει, συνεισφέρει, αρκετά πρωτότυπα, στην κατανόηση του σύγχρονου λαϊκισμού και στη στρεβλή σχέση του με τις ανισότητες. Ο Γιώργος Καράμπελας συντελεί με τη μετάφρασή του στην πρόσληψη του κειμένου και των νοημάτων του.
