Η πρώτη εντύπωση που έχει ο επισκέπτης της έκθεσης «Δημοκρατία» είναι ο πλούτος του χρώματος και η αίσθηση ενός ανεπαίσθητου κλεισίματος του ματιού με τον κυνισμό, αλλά και το χιούμορ που η τέχνη μπορεί να εκφράσει τέλεια. Μοιάζει με νεύμα αναγνώρισης μεταξύ συνωμοτών, που καταφέρνουν να επικοινωνήσουν πίσω από την πλάτη του παρακρατικού, και μοιάζει πολύ με το γλυπτό από πολύχρωμο χαρτοπολτό της ισπανικής ομάδας Equipo Crónica «Θεατής θεατών», που δίνει μορφή στους χαφιέδες της μυστικής αστυνομίας που παρεισέφρεαν στις μυστικές καλλιτεχνικές συναντήσεις της Παμπλόνα.
Η σκέψη γεννήθηκε μέσα μου κατ’ αρχάς με αφορμή το ξεκαρδιστικό πορτρέτο του Φράνκο από τον Ισπανό ζωγράφο Φερνάντο Μποτέρο, ως καρικατούρα ενός κοντόχοντρου ανθρωπάκου που κορδώνεται μέσα στη στρατιωτική στολή του και χαιρετά μια φανταστική παρέλαση, το οποίο έχει αναρτηθεί πολύ κοντά στην είσοδο του εκθεσιακού χώρου. Στην προσωπογραφία είναι αναγνωρίσιμο το εικαστικό ιδίωμα του πασίγνωστου καλλιτέχνη, ο οποίος καταφέρνει να απεικονίσει το πρόσωπο του εχθρού με τρόπο ώστε να είναι σαφής η αντίθεση του στο φρανκικό καθεστώς.
«Πώς εκφράστηκε από τους καλλιτέχνες της χώρας σας το αίτημα για δημοκρατία;» ρωτάμε τον Μιγκέλ Φερνάντες Μπελμόντε, Ισπανό ιστορικό τέχνης, που έχει ασχοληθεί επιστημονικά με τη συγκριτική μελέτη της σύγχρονης ελληνικής και της ισπανικής τέχνης στον 20ό αιώνα. «Το πανόραμα της ισπανικής μεταπολεμικής τέχνης διαμορφώθηκε από πολλαπλές προτάσεις και οράματα: από την αφαίρεση έως τον κριτικό ρεαλισμό, από τη νέα παραστατική τέχνη έως την περφόρμανς. Ως συνέπεια, δεν οργανώθηκε από τους καλλιτέχνες ένα ομοιογενές μέτωπο διαμαρτυρίας και αντίστασης στη δικτατορία», απαντά.
Η επιθυμία για τη δημοκρατία, ωστόσο, μπορεί να ανιχνευθεί σε πληθώρα έργων τους όπως, για παράδειγμα, εκείνα των ομάδων Estampa Popular και Equipo Crónica, στη δουλειά των Πάμπλο Πικάσο και Εντουάρντο Αρόγιο, στην ειρωνεία των δράσεων της ομάδας ZAJ, σε εκθέσεις και πολιτισμικά γεγονότα, όπως η περιοδεύουσα έκθεση «Españalibre (1963-1964)», και, μετά τη δικτατορία, η έκθεση «España, vanguardia artística y realidad social 1936-1976» (Εικαστική πρωτοπορία και κοινωνική πραγματικότητα, 1936-1976).
Αραγε, η τέχνη εκείνης της εποχής επηρέασε το κοινό αίσθημα κατά της δικτατορίας, αναρωτιόμαστε. «Υπάρχει μια μεγάλη δυσκολία στο να τεκμηριωθεί ποσοτικά και ποιοτικά η προβολή και η ευρύτερη υποδοχή της τότε τέχνης σε σχέση με αυτό το ζήτημα. Η έρευνα συνεχίζεται και εμπλουτίζεται διαρκώς», εξηγεί ο ιστορικός τέχνης. «Ορισμένοι Ισπανοί καλλιτέχνες, όπως και στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες, βρέθηκαν τότε απέναντι στην πρόκληση της παραγωγής μιας τέχνης που από τη μία μεριά επιθυμούσε να πηγάζει από προσωπική έκφραση και ύφος και, από την άλλη, έπρεπε να πάρει δημόσια θέση απέναντι στα διεθνή και εθνικά κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα. Με αυτόν τον τρόπο, η τέχνη τους, που αρχικά διαμορφώθηκε ατομικά, απέκτησε στη συνέχεια, σε ορισμένες περιπτώσεις, μια βαθύτερη σημασία, ως μαρτυρία των γεγονότων, ως ενεργή διαμαρτυρία και καταγγελία και, πλέον για τη σημερινή εποχή μας, ως επίκαιρη υπενθύμιση της ανάγκης υπεράσπισης των δημοκρατικών ελευθεριών».
Ενας Πορτογάλος με ελληνικό αίμα και μαχητικό ταμπεραμέντο
«Mια συναρπαστική περίπτωση καλλιτέχνη, που τώρα έχουμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε». Ετσι μας εισήγαγε η Συραγώ Τσιάρα στο έργο του Νικίας Σκαπινάκις (Nikias Skapinakis) παρουσιάζοντας τα τέσσερα έργα που συμπεριλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση, τρία από τη σειρά «Paths to Freedom» και ένα –«Οι λουόμενες»– από τη σειρά «For the Study of Melancholia in Portugal».
Η διευθύντρια της ΕΠΜΑΣ ανακάλυψε τη δουλειά του αυτοδίδακτου στις εικαστικές τέχνες Σκαπινάκις ταξιδεύοντας στην Πορτογαλία για τον προετοιμασία της «Δημοκρατίας». Γιος Ελληνα πατέρα και Πορτογαλίδας μητέρας γεννήθηκε το 1931 στη Λισσαβώνα, όπου έζησε ολόκληρη τη ζωή του χωρίς ποτέ να επισκεφθεί την Ελλάδα. Ωστόσο, και μάλλον ανεξαρτήτως της ελληνικής καταγωγής του, το δυνατό φως της Μεσογείου μοιάζει να ισοπεδώνει τις πολύχρωμες ανθρώπινες μορφές που τόσο αγαπούσε να ζωγραφίζει.
Θέλοντας να μάθουμε περισσότερα για τον «δικό» μας Πορτογάλο καλλιτέχνη, απευθυνθήκαμε στην κόρη του, Ελενα Σκαπινάκις, στην Πορτογαλία. Για την «Κ», εκείνη ξετύλιξε το νήμα της ζωής και καλλιτεχνικής πορείας του πατέρα της, που καθορίστηκε σημαντικά από τη στάση του καλλιτέχνη απέναντι την απολυταρχική κυβέρνηση της χώρας του.
Η Ελενα Σκαπινάκις μιλάει για τον ζωγράφο πατέρα της, Νικία, και την αντίστασή του στη δικτατορία.
Μεταξύ 1961 και 1963, διώχθηκε από την PIDE (την πολιτική αστυνομία) και έζησε κρυμμένος και περιπλανώμενος σε σπίτια φίλων και στην πρεσβεία της Βραζιλίας. Συνελήφθη το 1962 και αφέθηκε ελεύθερος έπειτα από έξι μήνες.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου σκέφτηκε να φύγει από την Πορτογαλία, αλλά τελικά αποφάσισε να μείνει, διαφοροποιούμενος συνειδητά από την κίνηση πολλών Πορτογάλων καλλιτεχνών προς την αυτοεξορία. «Αργότερα αναγνώρισε ότι δεν θα μπορούσε ποτέ να ζωγραφίσει τα συλλογικά πορτρέτα των ενοτήτων “Paths to Freedom” και “For the Study of Melancholia in Portugal”, αν είχε φύγει», λέει η Ελενα Σκαπινάκις. «Εκείνη την περίοδο αποφάσισε επίσης να αφοσιωθεί αποκλειστικά στη ζωγραφική εγκαταλείποντας τη διδασκαλία και τη 12ετή πολιτική δραστηριότητα».
Οι τέσσερις πίνακες που περιλαμβάνονται στην έκθεση ανήκουν στις παραπάνω δύο σειρές, που έχουν εντονότερο πολιτικό χαρακτήρα από κάθε άλλο στο έργο του ζωγράφου. Αυτά τα πορτρέτα της πορτογαλικής κοινωνίας προκάλεσαν τις γυναίκες να διεκδικήσουν τη θέση τους στον δημόσιο χώρο. Οι πίνακες έχουν χαρακτηριστεί ειρωνικοί, αλλά ο καλλιτέχνης τόνισε ότι η λέξη «ειρωνεία» σημαίνει, στην ελληνική της προέλευση, αμφισβήτηση.
Ο Νικίας Σκαπινάκις έγραψε το 1985: «Νομίζω ότι είναι αδύνατο να αφηγηθεί κανείς την ιστορία των δεκαετιών του ’60 και του ’70 χωρίς να κοιτάξει τις μαρτυρίες των πινάκων που παρουσιάζουν ορισμένες ομάδες ανθρώπων – όλες τους αναγνωρίσιμες. Μέσα από αυτά τα έργα απεικόνισα τις ψυχολογικές, κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις των χρόνων της αποφασιστικής αλλαγής ως προς τη συμπεριφορά και τις δομές της χώρας, οι οποίες δημιουργήθηκαν τον 19ο αιώνα και παρέμεναν σε ισχύ έως τότε. Η διαισθητική μου κοινωνιολογία ωστόσο», προσέθεσε, «πέρασε σχεδόν απαρατήρητη εκείνη την εποχή».
Βλέποντας τα έργα που φιλοξενούνται στην έκθεση ενταγμένα στη θεματική ενότητα με τίτλο «Διέγερση», διαπιστώνει κανείς ότι απεικονίζουν μια νέα γυναικεία στάση ως προς το φύλο και το σώμα, απόηχο της ελευθεριακής έκρηξης στην υπόλοιπη Ευρώπη κατά τη δεκαετία του 1960. Σύμφωνα με τον ζωγράφο, η σειρά «Paths to Freedom» βασίστηκε στη πολιτική παραδοχή ότι δεν υπάρχει ελευθερία χωρίς πλήρη έλεγχο των γυναικών στη σεξουαλική τους ζωή, ενώ η σειρά «Melancholia» ήταν ένα χρονικό της πορτογαλικής κοινωνίας πριν από τις 25 Απριλίου. «Είχε στόχο να απεικονίσει την ψυχή της – ή την έλλειψή της», έχει πει ο ιδιος. Ο Νικίας Σκαπινάκις έφυγε από τη ζωή το 2020.
