JULIETTE EINHORN
HELENE DRUVERT (εικ.)
Ουρανός
μτφρ.: Καρίνα Λάμψα
εκδ. Καπόν, 2021, σελ. 44
JENNIFER N. R. SMITH
Φως
Τα θαύματα της βιοφωταύγειας
μτφρ.: Αγγελος Αγγελίδης – Μαρία Αγγελίδου
εκδ. Καπόν, 2024, σελ. 40
Ο ωκεανός, τα φυτά, η ανατομία – και τώρα ο ουρανός! Δεν θα κουραστούμε να το λέμε ότι στα βιβλία γνώσης οι Γάλλοι, εν προκειμένω οι Γαλλίδες, είναι ασυναγώνιστοι/ες. Οι απόγονοι των εγκυκλοπαιδιστών τιμούν με το παραπάνω την παράδοσή τους. Και δεν εννοούμε μονάχα την
οργάνωση της γνώσης, αλλά και το δημιουργικό της περιτύλιγμα: την αισθητική διαμεσολάβηση ανάμεσα στο περιεχόμενο και στις/στους αναγνώστριες/ες. Στην εποχή που κυριαρχούν τα οπτικοακουστικά μέσα, η εικονογράφος και χαρτοκόπτρια Hélène Druvert, που πιο σωστό είναι να την ονομάσουμε «δημιουργό βιβλίων», έχει αναδειχθεί σε αληθινή μάγισσα των εικονογραφημένων αφηγήσεων της γνώσης. Η γεννημένη το 1981 στη Βρετάνη καλλιτέχνιδα ανταγωνίζεται στα ίσα τα σύγχρονα επιτεύγματα της ψηφιακής φαντασίας. Με «αναπτύγματα κομμένα με λέιζερ», όπως μας ενημερώνουν οι εκδόσεις Καπόν, που μας τη γνώρισαν στα ελληνικά, με χαρτοκοπτική, με θεαματική εικονογράφηση και σελιδοποίηση, δημιουργεί βιβλία μεγάλου μεγέθους και απίθανης ομορφιάς, κάνοντας μεγάλους και μικρούς να βυθιστούν, να χάσουν τον νου τους, να παραμυθιαστούν.
Συνεργάζεται με κειμενογράφους που δεν φοβούνται να μιλήσουν ποιητικά για επιστημονικά ζητήματα, ξέρουν όμως και να μην πλατειάσουν, να μην «ποιητικίσουν». Ετσι και τώρα, στο βιβλίο της για τον ουρανό, ανοιγόμαστε ξεφυλλίζοντας στον χώρο, στον χρόνο, στις διαφορετικές οπτικές των αιθέρων. Αντί της παγκοίνως γνωστής ελληνικής μυθολογίας επιλέγεται για αρχή ένας αιγυπτιακός μύθος. Η Druvert ζωγραφίζει τη γαλάζια σιλουέτα της Νουτ, μητέρας όλων των άστρων, που «απλώνει το έναστρο κορμί της πάνω από τη Γη, με τα δάχτυλα των χεριών και των ποδιών της να ακουμπούν ελαφρά πάνω της, για να την προστατέψουν». Κάθε λέξη είναι ζυγισμένη με ακρίβεια για να δώσει την πληροφορία που χρειάζεται μα και για να κουρδίσει στον σωστό τόνο την αφήγηση: να μη χαθεί το αίσθημα του παραμυθιού.
Τα βιβλία προτείνονται για ηλικίες 5+ και αποστολή τους είναι να γοητεύσουν τα παιδιά και να τα μυήσουν στο θαύμα της ανάγνωσης.
Κάθε κεφάλαιο είναι ένα δισέλιδο που, με τη σειρά του, περιλαμβάνει αναπτύγματα ή χαρτοκοπτικά ευρήματα, τα οποία ολοκληρώνονται σε επόμενες σελίδες. Το δίδυμο Druvert/Einhorn ιχνηλατεί και ολοκληρώνει την έννοια «ουρανός». Στα διαδοχικά κεφάλαια δεν περιλαμβάνονται μονάχα τα αυτονόητα, όπως τα ουράνια σώματα, οι πτητικές μηχανές, τα σύννεφα. Υπάρχουν επίσης η επικονίαση αλλά και τα πουλιά και τα έντομα – υπό τον γενικό τίτλο «με γρήγορο φτεροκόπημα». Εκεί διαβάζουμε π.χ. σχετικά με την «κουκουβάγια αχυρώνα», ότι «εμπνεόμαστε από τα φτερά της για τις ανεμογεννήτριες και τους ανεμιστήρες των υπολογιστών». Για να μην πούμε για το χελιδόνι που «με λίγα γραμμάρια λίπους ως μόνο καύσιμο, κάνει 300 χιλιόμετρα τη μέρα για να θρέψει τα μικρά του». Ιδιαίτερης ομορφιάς είναι οι δύο ασπρόμαυρες σελίδες με τη σελήνη και τον ήλιο, αλλά από ένα βιβλίο για τον ουρανό δεν θα μπορούσαν να λείπουν βέβαια οι άνεμοι: «Ο άνεμος, αυτή η οριζόντια κίνηση του αέρα, είναι πονηρός… Δεν τον βλέπουμε, τον αισθανόμαστε, όμως, να μας χαϊδεύει τον λαιμό ή να σηκώνει τα μαλλιά μας ψηλά».
Η μετάφραση της Καρίνας Λάμψα αποτελεί μέρος του επιτεύγματος. Αν κανείς χαλαρώσει λιγάκι και ξεχαστεί, μπορεί εύκολα να θεωρήσει ότι διαβάζει ένα λογοτεχνικό κείμενο με τον ίδιο τρόπο που και ένα καλλιτεχνικό ντοκιμαντέρ τέρπει τις αισθήσεις, ταΐζει πληροφορία τον νου και οξύνει την κριτική σκέψη. Στο κεφάλαιο για τα στρώματα της ατμόσφαιρας, π.χ., δεν έχουμε απλώς μιαν απαρίθμηση με παράθεση των βασικών ιδιοτήτων του κάθε στρώματος, αλλά διαβάζουμε απαιτητικές φράσεις που δύσκολα θα σβήσουν από το μυαλό ενός παιδιού: «κατοικούμε στο ισόγειο του ουρανού!». Γιατί είναι σημαντικό αυτό; Γιατί, αν το καλοσκεφτείς, λειτουργεί σαν αγκίστρι και για τη μισή φράση που έχει προηγηθεί: «Στη βάση βρίσκεται η ΤΡΟΠΟΣΦΑΙΡΑ (“ανεμοστρόβιλος”)». Από μια λέξη απολύτως οικεία (ισόγειο) αγκιστρώνεται μια λέξη ανοίκεια (τροπόσφαιρα)· στο ενδιάμεσο μαίνεται ένας ανεμοστρόβιλος. Στη διπλανή σελίδα έρχεται η εικόνα να γειώσει και να απογειώσει ταυτόχρονα το κείμενο. Βλέπουμε την τροπόσφαιρα ανοιχτόχρωμη και πολυσύχναστη, με αναγνωρίσιμα αντικείμενα, όπως αεροπλάνα, αλεξίπτωτα, την κορυφή των Ιμαλαΐων, τα βροχερά μαύρα σύννεφα που λέγονται «σωρειτομελανίες». Πάνω της και πίσω της σκουραίνουν σταδιακά και υψώνονται τα άλλα στρώματα, μέχρι τη μαύρη εξώσφαιρα των αστεριών.
Φωτεινά πλάσματα
Με τον ουρανό, με τον οποίο τα παιδιά και οι μεγάλοι ερχόμαστε περισσότερο σε επαφή τους μήνες του καλοκαιριού, είναι σύμφυτη η ιδέα του φωτός. Προτείνουμε, λοιπόν, την –καλοκαιρινή και όχι μόνο– συνανάγνωση του βιβλίου για τον ουρανό με ένα πιο πρόσφατο βιβλίο των ίδιων εκδόσεων, με θέμα τη «βιοφωταύγεια». Εδώ το φως δεν έρχεται πια από τον ουρανό, αλλά από ζωντανά πλάσματα κάθε λογής που… φεγγοβολούν. «Είναι ένα ζεστό καλοκαιρινό απόγευμα στην παραλία. Ο ήλιος έχει μόλις πέσει. Με την άκρη του ματιού σου παρατηρείς τα κύματα: λαμπυρίζουν παράξενα στο φως του δειλινού», διαβάζουμε στο εισαγωγικό δισέλιδο από την πένα της Jennifer N. R. Smith, που γράφει και εικονογραφεί το δεύτερο αυτό βιβλίο. Πρόκειται για μια νέα, ήδη όμως πολυβραβευμένη δημιουργό, με έδρα το βρετανικό Μπρίστολ, που ειδικεύτηκε στην επιστημονική και στην ιατρική εικονογράφηση (!) και ίδρυσε ένα δημιουργικό στούντιο που το ονόμασε Wonder Theory. Το σύνθημα της καλλιτεχνικής αυτής προσπάθειας είναι «εικονογραφώντας τη γνώση, συνομιλώντας με το θαύμα».
Φυσικά, όταν έχουμε να κάνουμε με μύκητες και μέδουσες, καλαμάρια και έντομα που φωτίζουν και αναβοσβήνουν, πρόκειται πράγματι για ζωντανά θαύματα της φύσης. Η συγγραφέας αρκείται να μας το δείξει. Δεν χρειάζεται να προσπαθήσει πολύ για να μας πείσει ότι το θαυμαστό είναι υλικό, χειροπιαστό, επιστημονικά εξηγήσιμο και όχι μεταφυσικό. Η θάλασσα που φωσφορίζει, ακόμα και οι πυγολαμπίδες, που δυστυχώς ολοένα λιγοστεύουν, συγκαταλέγονται ωστόσο στις εμπειρίες που μπορεί να δοκιμάσει ένα παιδί του ελληνικού καλοκαιριού. Τα παιδικά χρόνια ημών των μεγαλύτερων ήταν γεμάτα πυγολαμπίδες, επειδή ακριβώς ήταν πολύ λιγότερο διαδεδομένος ο ηλεκτροφωτισμός. Σήμερα πήγαμε στο αντίθετο άκρο, τη φωτορύπανση, που μολύνει τις πόλεις αλλά και τους τουριστικούς προορισμούς.
Στις συμβουλές για ένα «λαμπρό μέλλον», που δίνει η Smith προς νεαρούς/ές αναγνώστ(ρι)ες, το διαβάζουμε: «Η φωτορύπανση μειώνει τον πληθυσμό των πυγολαμπίδων. […] Η μείωση της φωτορύπανσης έχει άμεσο αντίκτυπο στα νυκτόβια άγρια ζώα. Γιατί δεν γράφετε κι ένα γράμμα στο δημοτικό σας συμβούλιο ρωτώντας τι μέτρα έχουν πάρει για να μειώσουν τη φωτορύπανση;». Να σημειώσουμε ότι, όπως αναφέρεται στο βιβλίο, οι Ιάπωνες τα κατάφεραν να έχουν «μια λαμπρή επιτυχία» διασώζοντας τις απειλούμενες πυγολαμπίδες τους. Ευτυχώς, θα προσθέταμε, γιατί, ανάμεσα σε άλλα, θα έμεναν ορφανά από τη φυσική αναφορά τους και τα κομψά ποιήματα της ιαπωνικής παράδοσης που διέσωσε ο Λευκάδιος Χερν και που έχουν ως αντικείμενο τα μαγικά πλάσματα που αναβοσβήνουν. Το κεφάλαιο της Smith για τις πυγολαμπίδες έχει τον ελκυστικό τίτλο «Μια γλώσσα από φως». Εκεί διαβάζουμε ότι οι πυγολαμπίδες αναβοσβήνουν για να καλέσουν το ταίρι τους, υπάρχει όμως και η λεγόμενη «φαμ φατάλ» που «αντιγράφει»(!) «τον ρυθμό που χρησιμοποιούν οι πυγολαμπίδες Photinus για να προσελκύσουν ταίρι». Η συνέχεια είναι βέβαια κάπως άγρια –αλλά αυτά τα έχει η φύση– και το ξεγελασμένο αρσενικό Photinus, αντί για τις χαρές του έρωτα, θα γνωρίσει, αλίμονο, το στομάχι της Photuris pensylvanica.
Το δημιουργικό περιτύλιγμα της πληροφορίας είναι η διαμεσολάβηση ανάμεσα στο περιεχόμενο και στο αναγνωστικό κοινό.
Στο επίσης καλομεταφρασμένο από τους Αγγελο και Μαρία Αγγελίδου βιβλίο υπάρχει ειδικό κεφάλαιο για τους «μηχανισμούς άμυνας». Ο υπότιτλος διαβάζεται σχεδόν σαν σύνθημα: «δεν είναι εύκολο να είσαι πλάσμα που ζει στα βάθη της θάλασσας». Εδώ λοιπόν μαθαίνουμε για τη βιοφωταύγεια ως «έξυπνο αμυντικό μηχανισμό». Σε αυτήν προσφεύγουν, μεταξύ άλλων, τα «κοράλλια μπαμπού», χρησιμοποιώντας την ως αθόρυβο αλλά αποτελεσματικό συναγερμό: «απωθούν τους εχθρούς τους παράγοντας εκθαμβωτικό μπλε νέον φως, όταν νιώθουν απειλή».
Προσπαθώ να φανταστώ κάποιαν αντίστοιχη στιγμή στον δικό μας κόσμο, πάνω στη γη: πλησιάζεις, για παράδειγμα, μια κατάφορτη μηλιά στο Πήλιο και μόλις απλώσεις το χέρι να κόψεις ένα μήλο, το δέντρο αρχίζει να αναβοσβήνει με μπλε νέον χρώμα! Αναρωτιέμαι αν οι δημιουργοί των ταινιών της Ντίσνεϊ μελετούν εξονυχιστικά τέτοιες ζωολογίες και φυτολογίες προκειμένου να επινοήσουν τα θεαματικά τους ευρήματα. Κάπως έτσι θα ξεστρατίζει συνεχώς το μυαλό μεγάλων και μικρότερων αναγνωστ(ρ)ιών στη διάρκεια αυτής της αναγνωστικής περιπέτειας.
Το «δόλωμα»
Tο σκοτάδι, πάντως, εξακολουθεί να φωλιάζει απρόσιτο στον βυθό των ωκεανών κι έτσι βρίσκουν την ευκαιρία να λάμψουν εκεί πλάσματα με απίθανα ονόματα, όπως «τριχωτός μαύρος διάβολος της θάλασσας». Αυτός ο πολύ τρομακτικός τύπος «έχει μια μακριά λεπτή κεραία στο κεφάλι του – σαν καλάμι ψαρέματος μ’ ένα φως δεμένο στην άκρη του. Μπορεί να κουνηθεί προς όλες τις κατευθύνσεις και να ταλαντευτεί προκειμένου να παρασύρει το θήραμα του Μαύρου Διαβόλου». Για να μην πούμε για τον πανούργο «οφιουροειδή», κοντινό συγγενή του αστερία: «Οταν δέχεται επίθεση, ξεφεύγει θυσιάζοντας ένα απ’ τα άκρα του. Το ξεκολλάει επίτηδες και το αρπακτικό ξεγελιέται και ακολουθεί το άκρο, το οποίο συνεχίζει να αναβοσβήνει μόνο του, όσο ο οφιουροειδής ξεφεύγει». Εδώ ταιριάζει πραγματικά η φράση «δεν περιγράφω άλλο».
Υπάρχουν αμέτρητα φωτεινά και φωσφορίζοντα (το βιβλίο εξηγεί τη διαφορά) πλάσματα. Οι εικόνες που τα αναπαριστούν συναγωνίζονται τις ερεθιστικές ονομασίες. Ξέρατε ότι ο πλατύπους εκπέμπει φωτεινό πράσινο/μπλε φως όταν δεχθεί υπεριώδη ακτινοβολία; Οι επιστήμονες δεν είναι ακόμα σίγουροι για τον σκοπό που η φύση επιδιώκει με τον μηχανισμό αυτόν. Υπάρχουν μανιτάρια που φωσφορίζουν, κουκουβάγιες του χιονιού αλλά και πάφιν του Ατλαντικού που λάμπουν – ακόμα κι εμείς, οι ταπεινοί άνθρωποι, διαθέτουμε λιγάκι βιοφωταύγεια!
Τα βιβλία προτείνονται για ηλικίες 5+ και ορθώς: σε πρώτη φάση θα γοητεύσουν τα πολύ μικρά παιδιά με τη μοναδική αισθητική ποιότητά τους. Και με τον καιρό, καθώς η γλωσσική ικανότητα θα αναπτύσσεται, τα παιδιά θα μυούνται σταδιακά στο θαύμα της ανάγνωσης.
