O ίδιος πρόφερε το επώνυμό του Βιόλα, και όχι Βαϊόλα όπως πολλοί εσφαλμένα τον ονομάζουν. «Ηθελε έτσι να αποδώσει φόρο τιμής στον πατέρα του που είχε ιταλική καταγωγή», λέει στην «Κ» η διδάκτωρ Αισθητικής – Ιστορίας Τέχνης Αννα Καφέτση, η οποία είχε τη χαρά να τον γνωρίσει και να συνομιλήσει μαζί του αρκετές φορές στο παρελθόν.
Ο Μπιλ Βιόλα (Bill Viola), ένας από τους κορυφαίους σύγχρονους καλλιτέχνες στον κόσμο, πέθανε ειρηνικά στο σπίτι του στις 12 Ιουλίου, σε ηλικία 73 ετών, εξαιτίας της νόσου Αλτσχάιμερ. Τον θάνατό του ανακοίνωσαν η σύζυγος και επί χρόνια συνεργάτις του Κίρα Περόβ, διευθύντρια του Bill Viola Studio, και οι γιοι τους Μπλέικ και Αντρέι.
Η είδηση της εκδημίας του συγκίνησε τη διεθνή εικαστική κοινότητα όχι μόνο εξαιτίας του πρόωρου θανάτου του, αλλά και επειδή, όπως σχολιάζει η κ. Καφέτση, «ο Βιόλα ήταν ένας ποιητής της video art, που μπορούσε να δημιουργεί στοχαστικά, πνευματικά έργα μέσω της τεχνολογίας. Το βίντεο ήταν ένας χρωστήρας στα χέρια του και το αποτέλεσμα ομοιάζει με εμπρεσιονιστικό πίνακα. Κατά τη γνώμη μου, ο Ρέμπραντ, ο Ρόθκο και ο Βιόλα, ο καθένας στην εποχή του και με τον τρόπο του, γέννησαν μια βαθιά, ουμανιστική τέχνη».
Στο ΕΜΣΤ
Το πιο συγκινητικό, όπως μας διηγείται η ίδια, είναι πως κάθε φορά που μέσω του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) παρουσιάστηκε στην Αθήνα δουλειά του, το κοινό έκανε ουρά για να τη δει. Στάθηκα κι εγώ στο παρελθόν σε μία τουλάχιστον από αυτές τις ουρές περιμένοντας να παρακολουθήσω τη βιντεοεγκατάσταση της «Σχεδίας» (The Raft, 2004), έργο που ανατέθηκε στον Βιόλα από την τότε καλλιτεχνική διευθύντριά του ΕΜΣΤ Αννα Καφέτση στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας της Αθήνας, το 2004.
Αν δεν ήταν τόσο αυστηροί οι όροι του δημιουργού για τον τρόπο που ήθελε να παρουσιάζεται η δουλειά του –συνθήκες απολύτως κινηματογραφικές, πλήρες σκοτάδι κι ένα μικρός πάγκος για λίγους θεατές μπροστά από την υψηλής ευκρίνειας οθόνη–, αν δεν περίμεναν πολλοί ακόμη απ’ έξω, θα είχα δει αρκετές φορές αυτό το δεκάλεπτο στο οποίο ένας μνημειώδης κατακλυσμός καταφέρνει να συντρίψει σταδιακά μια ομάδα ανθρώπων. Συνομιλώντας με το «Ναυάγιο της Μέδουσας», τον πίνακα του Ζερικό που εκτίθεται στο Λούβρο, η «Σχεδία» σε αιχμαλωτίζει στο δράμα που παρουσιάζει: οι ανθρώποι βάλλονται από ριπές νερού και σπρώχνονται βίαια ο ένας πάνω στον άλλον – για να αλληλοβοηθηθούν άραγε ή απλώς για να επιβιώσουν πατώντας τον πιο αδύναμο;
«Κατά τη γνώμη μου, ο Ρέμπραντ, ο Ρόθκο και ο Βιόλα, ο καθένας στην εποχή του και με τον τρόπο του, γέννησαν μια βαθιά, ουμανιστική τέχνη», λέει η Κατερίνα Καφέτση.
Στην πραγματικότητα το ναυάγιο της φρεγάτας «Meduse» (Μέδουσα) με προορισμό τη Σενεγάλη, τότε αποικία της Γαλλίας, προκάλεσε τον θάνατο τουλάχιστον 130 ανθρώπων και συγκλόνισε τη Γαλλία του 1816. Ο Βιόλα έλεγε πως η δική του σχέση με το νερό σημαδεύτηκε από την εμπειρία ενός παρ’ ολίγον πνιγμού σε λίμνη που βίωσε όταν ήταν παιδί.
Θάνατος, γέννηση
Καθοριστικές για το έργο του υπήρξαν κι άλλες δύσκολες στιγμές του ώριμου βίου του, όπως η απώλεια της αγαπημένης του μητέρας, που συνέπεσε με τη γέννηση ενός από τους γιους του. Αυτό το θέμα πραγματεύεται το «Τρίπτυχο της Ναντ», η συγκλονιστική βιντεοεγκατάσταση που τον έκανε διάσημο τη δεκαετία του 1990. Η γυναίκα που πεθαίνει είναι η μητέρα του. Πέρασε τους τρεις τελευταίους μήνες της ζωής της βυθισμένη σε κώμα και λίγες ημέρες πριν από το τέλος ο γιος της έστησε την κάμερα απέναντι από το πρόσωπό της.
«Το ξεδίπλωμα της συνείδησης, η αποκάλυψη της ομορφιάς που είναι παρούσα και μετά θάνατον, η στιγμή του δέους, ο χώρος χωρίς λόγια, το κενό που χτίζει βουνά, η χαρά της αγάπης, η λύπη της απώλειας, το δώρο να αφήνεις κάτι πίσω για τον επόμενο ταξιδιώτη», έλεγε ο Βιόλα για τη ζωή.
Υπήρξε πρωτοπόρος στους τομείς των νέων μέσων, του βίντεο και των εικαστικών εγκαταστάσεων. Για περισσότερα από 50 χρόνια τα οράματά του, που περιγράφονται από καθηλωτικά βίντεο και ηχητικά τοπία, επικεντρώνονταν στις θεμελιώδεις ανθρώπινες εμπειρίες της γέννησης, του θανάτου και της ανάπτυξης της συνείδησης. Επιβραδύνοντας τις εικόνες, ο Βιόλα άλλαξε την αίσθηση της αντίληψης και της επίγνωσης στους θεατές, για να αποκαλύψει τον εσωτερικό κόσμο.
Μεγαλώνοντας παράλληλα με την ανάπτυξη του βίντεο πειραματίστηκε με τις νέες τεχνολογίες για να εξερευνήσει τις πιο αφηρημένες εκφραστικά δυνατότητες αυτού του νέου μέσου. Είπε ότι «σταδιακά συνειδητοποίησα ότι η πράξη της αντίληψης ήταν στην πραγματικότητα μια βιώσιμη μορφή γνώσης από μόνη της, και όχι απλώς ένα είδος φαινομένου. Αυτό σήμαινε ότι όταν κρατούσα τη βιντεοκάμερα και το μικρόφωνο, κρατούσα ένα φιλοσοφικό σύστημα, όχι απλώς κάποιο εργαλείο συλλογής εικόνας και ήχου». Οι ανακαλύψεις του επισφράγισαν πολύ νωρίς την πρόβλεψη ότι το βίντεο επρόκειτο να γίνει μια ζωτικής σημασίας μορφή σύγχρονης τέχνης. Το έργο του αποτελεί πρότυπο και επιρροή για τις επόμενες γενιές καλλιτεχνών και θεατών.
