Μια βουτιά στον καθηλωτικό πυρήνα των μηνυμάτων της αντιπολεμικής τραγωδίας «Πέρσες» του Αισχύλου, με τη δυνατότητα επαναλαμβανόμενης βίωσής της, επ’ άπειρο, από απεριόριστο αριθμό θεατών, σε κάθε γωνιά του πλανήτη, είναι η ταινία «Πέρσες, ταξίδι στο πεδίο των ψυχών» του Δημήτρη Καμαρωτού, η οποία ολοκληρώθηκε μόλις και αναμένεται να προβληθεί. Εχει βασιστεί στην ομώνυμη παράσταση του περασμένου Ιουλίου, η οποία παίχτηκε στο πλαίσιο της «2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» και χαρακτηρίστηκε ως η θεατρική εμπειρία του καλοκαιριού.
Η ταινία, ένα απολύτως αυτοτελές έργο, είναι ένα πρωτοποριακό, ξεχωριστό είδος σινεμά που μεταφράζει άμεσα και ποιητικά στη γλώσσα της οθόνης, πολλαπλασιασμένο, εν προκειμένω τον κλασικό διάλογο με τα πιο συνταρακτικά ανθρώπινα, την οδύνη της ήττας, την αποδοχή της ολοκληρωτικής καταστροφής, την αγωνιώδη περιήγηση στο πεδίο όπου χάθηκαν μυριάδες ψυχές.
Η ίδια η παράσταση, σε σκηνοθεσία του Σέρβου Νικίτα Μιλιβόγεβιτς, πρωτότυπη μουσική σύνθεση και δραματουργία του Δημήτρη Καμαρωτού, αποτελούσε μέρος της ελευσίνιας συζήτησης πάνω στο αισχύλειο έργο ως μέρος του «Μυστηρίου 35 ΑΙΣΧΥΛΟΥ Project». Και ήταν εντελώς ιδιαίτερη. Εκτυλίχθηκε στη δύση του ηλίου εν πλω προς Σαλαμίνα και στη συνέχεια σε μια έρημη περιοχή του νησιού που βλέπει στον τόπο που έλαβε χώρα η αρχαία σύγκρουση.
Τυπικά η ανάγκη να γυριστεί η παράσταση σε ταινία, δηλαδή να λειτουργήσει ως ένα αυθύπαρκτο καλλιτεχνικά, ολοκληρωμένο κινηματογραφικό έργο και όχι ως μια απλή οπτικοακουστική καταγραφή της, προέκυψε από την τεχνική αδυναμία να την παρακολουθήσουν πολλοί θεατές ή το έργο να «ανέβει» ξανά. Από την επιθυμία να μη μείνει άγνωστη στους πολλούς μια περφόρμανς με χαρακτηριστικά μοναδικότητας, εξαιτίας χωροχρονικών περιορισμών. Οπως λέει στην «Κ» ο δημιουργός της ταινίας Δημήτρης Καμαρωτός, συνθέτης κορυφαίων θεατρικών παραστάσεων στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ο οποίος έχει ανοίξει νέους δρόμους όχι μόνο στη μουσική για θέατρο, αλλά και στη δραματουργία των έργων, «είχαμε τη δυνατότητα μόνο μιας γενικής πρόβας και δύο παραστάσεων, τις οποίες παρακολούθησαν μερικές εκατοντάδες θεατές, δηλαδή όσοι χωρούσαν στο μικρό φεριμπότ όπου εκτυλισσόταν το έργο και που τους μετέφερε από το Πέραμα Μεγάρων στη Φανερωμένη Σαλαμίνας. Οι Πέρσες παίχτηκαν στον πραγματικό φυσικό χώρο όπου έγινε η ναυμαχία πριν από 2.500 χρόνια, στην ίδια θάλασσα, κάτω από τον ίδιο ουρανό. Ηταν κάτι τεχνικά δύσκολο να επαναληφθεί». Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Το σινεμά μπορεί να προσεγγίσει αλλιώς το ειπωμένο και το ανείπωτο, να αναδείξει το νόημα με άλλους όρους αμεσότητας και βάθους. «Να αποσπάσει το έργο από τον τόπο, ώστε να μπορεί οποιοσδήποτε στον κόσμο να το δει. Για τον λόγο αυτό υπάρχουν υπότιτλοι σε τρεις γλώσσες, αγγλικά, γαλλικά και ελληνικά, που μπορούν να μεταφραστούν αυτόματα σε πληθώρα άλλων γλωσσών».
«Οι “Πέρσες” παίχτηκαν στον πραγματικό φυσικό χώρο όπου έγινε η ναυμαχία πριν από 2.500 χρόνια. Ηταν τεχνικά δύσκολο να επαναληφθεί», λέει στην «Κ» ο Δημήτρης Καμαρωτός.
Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Δημήτρης Καμαρωτός κάνει ταινία μια παράσταση σκηνοθετημένη από τον ίδιο ή άλλους. Εχουν προηγηθεί ο Προμηθέας Δεσμώτης του Αισχύλου (συμπαραγωγή ΚΠΙΣΝ και Εθνικής Βιβλιοθήκης), ο Ιππόλυτος του Ευριπίδη (παραγωγή Στέγης Ιδρύματος Ωνάση στον Παρνασσό της πλ. Καρύτση), αμφότερα με την Αμαλία Μουτούση, το «Προσδοκώ» του Γιώργου Βέλτσου (παραγωγή ΚΘΒΕ).
Μαγικό αποτέλεσμα
Ο οργανισμός «2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» έκανε δυνατή την παραγωγή της ταινίας. Ενα πλήρες κινηματογραφικό συνεργείο με τέσσερις κάμερες, επί τρεις ημέρες κατέγραφε τις πολλαπλές όψεις των δρώμενων των Περσών, με βάση ένα λεπτομερέστατο ντεκουπάζ, που δουλεύτηκε με τον διευθυντή φωτογραφίας Γιάννη Δρακουλαράκο. Ποιότητα λήψης 6Κ, φίλτρα, χρωματική επεξεργασία, μίξη του αρχαίου λόγου (μετάφραση Γιώργου Μπλάνα), ήχων και μουσικής (ακορντεόν μπαγιάν, κοντραμπάσο, κόρνο), στίχοι του Καναδού ποιητή Τζον Μακρό ως ασπρόμαυρο σχόλιο, μοντάζ και το αποτέλεσμα μαγικό. Σε βάζει εκεί, ανάμεσα σε χορό και θεατές, σχεδόν νιώθεις το φως της δύσης πάνω σου, μυρίζεις την ανησυχία, το δυσοίωνο και το αλάτι, γεύεσαι την ταραχή μέσα από τους κυματισμούς μιας διεγερτικής σύνθεσης εικόνας, φυσικών ήχων, λόγου, μουσικής και κίνησης.
Ενα κινηματογραφικό συνεργείο, με τέσσερις κάμερες ευκρίνειας 6Κ, επί τρεις ημέρες κατέγραφε τις πολλαπλές όψεις των δρώμενων των «Περσών», το καλοκαίρι του 2023.
Πέρσες, η ιστορία από την πλευρά των ηττημένων. Το ερμηνευτικό πάθος, το λυκόφως που γίνεται σκοτάδι, οι μουσικές που έρχονται θαρρείς από τα βάθη του ονείρου, κλιμακώνουν γρήγορα τη δράση από την αγωνιώδη αναμονή του χορού και της κορυφαίας του (Μυρτώ Αλικάκη) στο πλοίο που τους μεταφέρει μαζί με μουσικούς, θεατές και τη μονολογούσα θορυβημένη βασίλισσα Ατοσσα (Μαρία Ζορμπά) στη Σαλαμίνα και στον αγγελιαφόρο (Θοδωρή Αντωνιάδη) με τα κακά μαντάτα. Από το φάντασμα του Δαρείου (Γιώργος Μπινιάρης) που εγκλωβισμένος σε ένα θεόρατο πεύκο μονολογεί πικρή σοφία έως τον πραγματικό τόπο της καταστροφής με τα διαλυμένα πλοία των Περσών, κομμάτια ξύλου στην κατασκότεινη θάλασσα και έναν Ξέρξη (Δημήτρη Ημελλο) απεγνωσμένο, τρελαμένο, να περιφέρεται μόνος, ρημαγμένος, ανάμεσα στις ψυχές των σκοτωμένων.
Φως, χρώματα, ήχοι, φωνές
Το φως, φυσικό και τεχνητό, είναι η θεϊκή μαγιά στο ζύμωμα του έργου. Καθώς το φυσικό αλλάζει ταχύτατα, η δράση βρίσκεται συνεχώς στην κόψη, όμως δεν ξεφεύγει «γιατί είναι δομημένη σαν παρτιτούρα. Αραιώσεις και πυκνώσεις του ρυθμού και του λόγου, παύσεις, εναλλαγές των χρωμάτων, οπτικοί ρυθμοί, κοντινά, μεσαία, μακρινά πλάνα, ήχοι, φωνές, μουσική είναι όλα μια σύνθεση, μια κύμανση νοημάτων, άρα κάτι προβλέψιμο. Το βλέπω όλο σαν μουσική. Με αυτόν τον τρόπο δουλεύω και στο θέατρο και στο σινεμά, είτε σκηνοθετώ είτε όχι. Ενα τράβελινγκ της κάμερας δεν είναι διαφορετικό από μια νότα μουσικού οργάνου, ένα γκρο πλαν από ένα σόλο, υπάρχουν μαζί σαν μέρος μιας ενιαίας παρτιτούρας. Δεν έχει για μένα νόημα να βάλω μια μουσική κάτω από κάτι, αλλά να δω πώς όλα μαζί αθροίζονται ώστε να προκύψει ένα αποτέλεσμα όσο γίνεται πιο ολοκληρωμένο. Προσπαθώ να συνδιαλέγομαι με το τελικό, με αυτό που θα εισπράξει ο θεατής», λέει ο Δημήτρης Καμαρωτός.
Για να επιτευχθεί αυτό χρειάζεται «κάτι που έχει να κάνει με τη διαδρομή της σκέψης, με όλη την εμπειρία την οποία έχουμε αποκομίσει π.χ. από κινηματογραφικές ταινίες-σταθμούς, από ογκώδη έργα δημιουργών οι οποίοι συνεχώς μας διδάσκουν. Ο συνδυασμός αυτής της εμπειρίας με τη λογική ότι παραμένουμε μαθητές –ακόμη και ως μουσικός εξακολουθώ να μαθαίνω–, και τα μέσα που έρχονται να ανταποκριθούν στις ανάγκες μας, εργαλεία όπως η τεχνητή νοημοσύνη που αλλάζουν τη γλώσσα, μας επιτρέπουν για πρώτη φορά να τα τοποθετήσουμε όλα αυτά μαζί».
«Ηθελα αυτό το αρχαίο ποίημα να μπορέσουμε σήμερα να το ακούσουμε», λέει ο κ. Καμαρωτός. Συχνά η ποίηση των τραγικών δεν μπορεί να επιβιώσει, να μιλήσει στον θεατή, όσο καλοστημένη κι αν είναι μια παράσταση, όσο καλή κι αν είναι η ερμηνεία των ηθοποιών. Χρειάζεται κάτι άλλο. Ενας εσωτερικός ρυθμός, μια αναπάντεχη ροή, μια αμεσότητα στην ερμηνεία, «η δύναμη του τοπίου, όπως της Σαλαμίνας στους Πέρσες, που θα φέρει τον αρχαίο λόγο στις δικές μας πολιτισμικές συντεταγμένες και ευαισθησίες, θα μας προσκαλέσει να γίνουμε μέρος του έργου, να προχωρήσουμε σε ένα είδος εμβάπτισης, να μπούμε μέσα στην κολυμπήθρα αυτής καθαυτήν της ποίησης, του συνολικού της νοήματος, και όταν βγούμε ίσως αισθανθούμε ότι αποκομίσαμε μια εμπειρία, βιώσαμε ορισμένα συναισθήματα, νιώσαμε αυτό που θέλει να πει ο ποιητής. Θυμάμαι πριν από χρόνια στη Νέα Υόρκη, στον χώρο όπου είχαν γκρεμιστεί οι δίδυμοι πύργοι και δεν υπήρχε ακόμη τίποτα άλλο πέρα από κολλημένα σημειώματα και φωτογραφίες, ήταν ένας νέος άνθρωπος που πολύ χαμηλόφωνα απήγγειλε ένα ποίημα. Αν υπάρχει κάτι ισχυρό, όπως αυτή η σκηνή, σε προσκαλεί να βουτήξεις μέσα του. Από εκεί και ύστερα είναι η ανυπέρβλητη προσωπική απόφαση του θεατή να εισπράξει από ένα ποίημα».
Διαχρονικότητα
Για τον Δημήτρη Καμαρωτό η διαχρονικότητα της αρχαίας ποίησης είναι δυνατό και σήμερα να αναδεικνύεται μέσα από την ίδια την ποίηση. Οι Πέρσες είναι έργο που παραμένει ζωντανό στα μεγάλα ζητήματα. Ναυάγιο του ανθρώπου στα συντρίμμια της αλαζονείας και της αίσθησης παντοδυναμίας του, πόλεμος, ήττα, ανθρώπινες απώλειες. «Δεν χρειάζεται να προβάλλεις μια εικόνα από τη Γάζα για να φέρεις σε πρώτο επίπεδο τη σημερινή χρησιμότητα της αρχαίας ποίησης, πρέπει να αφήνεις την ίδια την ποίηση να το κάνει. Η αρχαία ποίηση ενεργοποιεί και ελευθερώνει τους συνειρμούς και τις διασυνδέσεις του εγκεφάλου, μας εισάγει σε μια περιοχή απροσδιοριστίας, μια περιοχή σκέψης όπου όλα μπορούν να συμβούν. Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος που βλέπουμε μια παράσταση, μια ταινία, διαβάζουμε ένα βιβλίο, η ελπίδα να μας πάει πιο πέρα από αυτά που λέει το τυπικό περιεχόμενό του».
