Πριν από τέσσερα χρόνια, στις 20 Ιουλίου 2020, στην ανάρτηση που έκανε για τα σαράντα έξι χρόνια από την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, η Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου έγραψε: «Ποτέ δεν ξεχνώ τα λόγια της Κύπριας ποιήτριας Νίκης Μαραγκού, από το βιβλίο της “Μια στρώση άμμου”, για τα παιδικά της χρόνια στην Αμμόχωστο»: «Από το 1974, που ο τουρκικός στρατός μπήκε στην Αμμόχωστο, δε μάθαμε ποτέ τίποτα, ούτε για το σπίτι ούτε για τα βιβλία, το μόνο σίγουρο είναι ότι η περιοχή δεν έχει κατοικηθεί, σίγουρα θα ‘χει χορταριάσει η βεράντα και τα βιβλία, αν είναι ακόμα εκεί, θα ‘χουν καλυφθεί με μια στρώση άμμου».
Ο ίδιος ο τίτλος του κειμένου της Μαραγκού «Μια στρώση άμμου» παραπέμπει στο όνομα «Αμμό-χωστος», ένα από τα πολλά ονόματα της πόλης, το καθένα με τη δική του ιστορία: Σαλαμίνα, Αρσινόη, Κωνσταντία, Famagusta, Gazimağusa. Πίσω στον Ιούλιο του 2020 η άμμος της περίκλειστης πόλης δεν είχε ακόμη ταραχτεί, όπως έγινε τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς, όταν η Τουρκία και το καθεστώς των Κατεχομένων άνοιξαν μέρος του παραλιακού μετώπου της. Τότε αντικαταστάθηκαν και οι ταμπέλες που απαγόρευαν την είσοδο και τη φωτογράφηση της «Νεκρής ζώνης» με άλλες, που δίνουν τώρα οδηγίες στους λουομένους.
«Αυτό που λένε “νεκρή ζώνη” δεν υπάρχει / γιατί πάντα ανήκε σε κάποιους ζωντανούς», γράφει η Μαραγκού στο ποίημά της «Νεκρή ζώνη», που βρίσκουμε στη δίγλωσση έκδοση των ποιημάτων της με τίτλο «Προς αμυδράν ιδέαν». Η έκδοση κυκλοφόρησε αμέσως μετά τον θάνατο της Μαραγκού, σε αυτοκινητικό δυστύχημα στις 7 Φεβρουαρίου 2013 στο Φαγιούμ της Αιγύπτου, όπου είχε πάει για να συμμετάσχει σε ένα εικαστικό εργαστήριο. Λίγο πριν τον θάνατό της είχε κυκλοφορήσει το βιβλίο της «Δεκαοκτώ αφηγήσεις», όπου είχε συγκεντρώσει και επιμεληθεί αφηγήσεις Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων γυναικών.
Το ποίημα της Μαραγκού «Νεκρή ζώνη» έχει κεντρική θέση στην ταινία μικρού μήκους με τίτλο «Επιφάνειες νερού», που γυρίστηκε το 2012 από τη διακεκριμένη εικαστικό και κινηματογραφίστρια Βουβούλα Σκούρα, γνωστή ανάμεσα σε άλλα για τις πρωτοποριακές αφίσες θεάτρου της, τις εικαστικές επιμέλειες βιβλίων και εκθέσεων, και τις ταινίες της «Etel Adnan. Εξόριστες λέξεις» (2007), «The Red Bank: James Joyce. Τα τετράδιά του, των Ελληνικών» (2013), και «Κοντραμπάντο. Αναζητώντας τη Μέλπω» (2023) για τη Μέλπω Αξιώτη. Η Σκούρα βραβεύτηκε το 2018 για την εικαστική επιμέλεια του βιβλίου «Γιώργος Ζιάκας. Θέατρο, Κινηματογράφος, Ζωγραφική». Ηταν μέσω του μεγάλου σκηνογράφου που είχε γνωρίσει τη Μαραγκού, όταν εκείνη δούλευε, από το 1976 έως το 1986, ως υπεύθυνη εκδόσεων στον Θεατρικό Οργανισμό Κύπρου.
Στην ταινία της Σκούρα για τη Μαραγκού ακούμε ανάμεσα σε άλλα κείμενα και την πιο σύντομη από τις «Δεκαοκτώ αφηγήσεις»: την «Αφήγηση της Μαρίκκας», για δυο όμορφα κυνηγετικά σκυλιά που έμειναν εγκλωβισμένα στο κλουβί τους στην Αμμόχωστο την ημέρα της εισβολής και χρόνια μετά τα έβλεπε η Μαρίκκα στον ύπνο της. «Ο άντρας μου είχε δύο σκυλιά κυνηγετικά. Τη Λάσσυ τζιαί τον Πέτρο, δυο σκυλιά πανέμορφα. Τα είχαμε στο περβόλι στο Κάτω Βαρώσι. Τους είχαμε δικό τους κλουβί μεγάλο. Μια εβδομάδα πριν την εισβολή έσκαψαν το χώμα τζιαί βγήκαν. Φοβηθήκαμε μην τα χάσουμε τζιαί κάναμε τσιμέντο το πάτωμα. Για να μην μπορούν να φύγουν. Είκοσι οκτώ χρόνια ακόμα τα βλέπω στον ύπνο μου».
Η ταινία της Σκούρα «Επιφάνειες νερού», φτιαγμένη για το Πρόγραμμα Αφροδίτη (Aphrodite Project) 2012-2013, ως μέρος μιας εγκατάστασης (installation) στο Λουτρό των Αέρηδων στην Αθήνα, είναι μια μοναδική ταινία-ντοκουμέντο από πολλές πλευρές. Οχι μόνο καταγράφει τη Μαραγκού να διαβάζει ποιήματα και άλλα κείμενά της και να κινείται σε χώρους που σηματοδοτούν τα τραύματα και τους ανοιχτούς ορίζοντες του κόσμου της, αλλά φέρει επίσης έντονα τα σημάδια μιας εύφορης συνεργασίας ανάμεσα σε εκείνην και τη Σκούρα, δύο γυναίκες δημιουργούς με ευρωπαϊκή ματιά και ιδιαίτερη αγάπη και γνώση της Ανατολής.
– Η ταινία «Επιφάνειες νερού» αποτελούσε μέρος μιας εγκατάστασης στο Λουτρό των Αέρηδων στην Πλάκα σε μια σειρά εκδηλώσεων με θέμα την Αφροδίτη. Μιλήστε μας για την εγκατάσταση αυτή.
– Τη Νίκη την ήξερα πολλά χρόνια πριν, από το θέατρο, από τον Γιώργο τον Ζιάκα. Κι όταν με κάλεσαν να πάρω μέρος στην έκθεση με θέμα την Αφροδίτη το μυαλό μου πήγε αμέσως στην Κύπρο και τη Νίκη.
Με ειδικό φωτισμό έφτιαξα την εγκατάσταση στο Λουτρό των Αέρηδων σαν κάτι υδάτινο. Υπήρχε παντού μια ρευστότητα και στον χώρο οι άνθρωποι έμπαιναν και έβγαιναν. Η ίδια η Νίκη είχε μια ρευστότητα. Αυτό ήθελα να κρατήσω και για αυτό έβαλα και τον τίτλο «Επιφάνειες νερού» στην ταινία, η οποία ταυτόχρονα έχει ως κεντρικό στοιχείο της τρία τετραγωνάκια/κάδρα, που αλλού ενώνονται αλλού όχι.
Από την αρχή ήθελα να υπάρχει μια αίσθηση εγκλωβισμού και απεγκλωβισμού. Για αυτό έβαλα μία οθόνη τηλεόρασης μέσα σε ένα είδος μπούνκερ που έφτιαξα στον χώρο του Λουτρού με σακιά από άμμο. Η ταινία προβαλλόταν σε αυτή την οθόνη και όπως το νερό κουνιόταν γύρω γύρω στον χώρο με τον φωτισμό υπήρχε η αίσθηση ότι εγκλωβίζεσαι και απεγκλωβίζεσαι την ίδια στιγμή ή ότι μπορείς ιστορικά να απεγκλωβιστείς κάποια στιγμή.
– Στις ταινίες σας για δύο άλλες γυναίκες δημιουργούς, την Ετέλ Αντνάν και τη Μέλπω Αξιώτη, υπάρχουν σαφείς πολιτικές δηλώσεις. Κάτι τέτοιο δεν υπάρχει στις «Επιφάνειες νερού». Αυτό συνδέεται με την ίδια τη Νίκη;
– Η Νίκη δεν έκανε πολιτική κουβέντα, όπως π.χ. η Ετέλ όταν μιλάει για τη μαντίλα στον μουσουλμανικό κόσμο. Αλλά μπορούσε να σου μιλάει για την εποχή των Ναϊτών και να λέει πράγματα πολύ πιο ουσιαστικά από ό,τι αν απαντούσε σε μια πολιτική ερώτηση. Από τη στιγμή που παίρναμε το αυτοκίνητο και πηγαίναμε στα Κατεχόμενα σήμαινε ότι αντίθετα από άλλους είχε την άποψη ότι μπορούμε να πηγαίνουμε εκεί, ότι έπρεπε να πηγαίνουμε εκεί, ότι δεν θα τους αφήσουμε να μην πηγαίνουμε.
Είχε την άποψη ότι μπορούμε να πηγαίνουμε στα Κατεχόμενα, ότι έπρεπε να πηγαίνουμε, ότι δεν θα τους αφήσουμε να μην πηγαίνουμε.
Υπάρχει μια στιγμή στην ταινία που η Νίκη περπατάει στη Λευκωσία δίπλα σε κάτι βαρέλια που χωρίζουν τις δύο πλευρές. Καθώς σηκώνω την κάμερα, οι σημαίες δείχνουν ότι βλέπουμε προς την πλευρά την ελληνοκυπριακή από το μέρος της νεκρής ζώνης. Σε μιαν άλλη στιγμή η Νίκη διαβάζει το ποίημά της «Νεκρή ζώνη» έχοντας πίσω της την πόλη-φάντασμα της Αμμοχώστου και επιλέγει να το πει στα αγγλικά. Είναι μια έμμεση δήλωση αυτή, γιατί υπήρχε τόσα χρόνια η αγγλοκρατία στην Κύπρο.
– Σε μία στιγμή στην ταινία βλέπουμε τη Νίκη να αναδιατάσσει κάτι κομμένα τετραγωνάκια, ενώ την ίδια στιγμή ακούγεται το ποίημά της «Οδικός χάρτης». Τι φτιάχνει η Νίκη;
– Εφτιαχνε έναν πίνακα που μου τον χάρισε, τον έχω τον πίνακα, με κομματάκια που έκοψε από έναν παλιό χάρτη της Λευκωσίας. Είχαμε ήδη περπατήσει στην παλιά πόλη και είχαμε μια κουβέντα για το πώς μπορεί κανείς να δείξει την πορεία της Κύπρου. Στην ταινία δεν σταθεροποιείται η εικόνα, δεν βλέπουμε τον τελειωμένο πίνακα. Αυτή η ρευστότητα ταιριάζει και στην αλλαγή στον χάρτη της πόλης. Σήμερα στη Λευκωσία δεν υπάρχει καν αυτό που υπήρχε όταν κάναμε τα γυρίσματα με τη Νίκη, τα τείχη δεν λειτουργούν όπως λειτουργούσαν.
– Πώς ήταν η συνεργασία σας με τη Νίκη στα γυρίσματα;
– Α, περνάγαμε καλά με τη Νίκη, δεν ήταν από πριν ακριβώς προσδιορισμένο το τι θα κάναμε. Δεν είχαμε ένα συνεργείο, η Νίκη και εγώ κάναμε την ταινία. Φτάνοντας π.χ. στην Κύπρο για να μαζέψω το υλικό της ταινίας, το πρώτο πράγμα που κάνει η Νίκη είναι να πάμε στο σπίτι μιας ηλικιωμένης κυρίας να μας πει τον καφέ. Το θυμάμαι σαν και τώρα. Το μόνο που δεν είχα φανταστεί ήταν κάτι τέτοιο. Αλλά η Νίκη μέσα από τα μικροπράγματα και τα μικρά θραύσματα έβλεπε πράγματα πολύ ευρύτερα.
Ξαφνικά η Νίκη έλεγε να κάνουμε κάτι άλλο ή να πάμε κάπου αλλού από ό,τι είχαμε πει. Μερικές φορές αυτό εμένα με αποδιοργάνωνε, αλλά αυτή η ρευστότητα έφερνε απρόσμενα πράγματα. Η σκηνή π.χ. με τα δύο σκυλιά από τις «Δεκαοκτώ αφηγήσεις» γυρίστηκε έτσι. Η Νίκη μου λέει ξαφνικά, «θες να πάμε στην εκκλησία για την οποία μιλάει ο Σεφέρης στις “Γάτες τ’ Αϊ-Νικόλα”;», λέω ναι, ναι, φυσικά, ξεκινάμε, και από λάθος της Νίκης βρισκόμαστε σε ένα ποταμάκι όπου ξαφνικά χώνονται δυο σκυλιά. Αν δεν είχαμε βρει τα δυο σκυλιά, μπορεί να μην έμπαινε η «Αφήγηση της Μαρίκκας» στην ταινία. Είναι αυτό που λέμε η σύμπτωση του ντοκουμέντου.
– Θα θέλατε να δημιουργήσετε μια μεγαλύτερη ταινία για τη Νίκη; Ενα είδος «μνήμης και αγάπης», για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Σεφέρη, που θα λειτουργεί αυτόνομα, πέρα δηλαδή από το αρχικό installation;
– Είχαμε συζητήσει με τη Νίκη να κάνουμε μια μεγάλη ταινία και το υλικό που συγκεντρώσαμε, γυρίσματα και φωτογραφίες, είναι πολύ περισσότερο από αυτό που μπήκε στις «Επιφάνειες νερού». Μην ξεχνάμε ότι η ταινία φτιάχτηκε για το συγκεκριμένο installation.
Πήγαμε στην Κερύνεια, πήγαμε σε πολλές γκρεμισμένες εκκλησίες, πάρα πολλές, πήγαμε στην Πάφο, σε πολλά χωριά. Εχω π.χ. φωτογραφίες από έναν θερινό κινηματογράφο σε ένα χωριό στα Κατεχόμενα (αυτό για μένα θα μπορούσε να είναι μια ολόκληρη ταινία) που τον είχαν κάνει μαντρί για πρόβατα με ταΐστρες και ποτίστρες. Αυτό το άδειο της οθόνης, το άδειο μιας χώρας.
Μην ξεχνάς, είχαμε με τη Νίκη μια οικειότητα προσώπων, ατόμων, κουβέντας. Υπήρχε μια κοινή ανάγνωση πραγμάτων (για τον Τσίρκα, για τον Σαββίδη, για τον Σεφέρη), έχω ιδιαίτερη σχέση με την Αίγυπτο, με τη Βηρυτό, όπως είχε και η Νίκη, και κουβεντιάζαμε πάνω σε γνωστούς κώδικες απευθείας. Με τον θάνατό της μου έμεινε ένα κενό. Την καινούργια ταινία θα την ξεκινούσα από το Φαγιούμ, εκεί όπου σκοτώθηκε. Ναι, την καινούργια ταινία θα την ξεκινήσω από το Φαγιούμ, αισθάνομαι ότι της το χρωστάω.
*Η κ. Πολίνα Ταμπακάκη, ερευνήτρια, King’s College London, έχει επιμεληθεί την έκδοση «Κύπρος, γυναικεία φωνή και μνήμη στο έργο της Νίκης Μαραγκού» (Το Ροδακιό, 2019).
