Ας διαβαστεί ξανά το διήγημα «Το θέρος» του Μιχαήλ Μητσάκη (1863-1916). Γραμμένο το 1887 και δημοσιευμένο αρχικά στην «Εστία», δεν είναι μόνο επίκαιρο για τις αισθησιακές περιγραφές του, «όταν η εργασία καθίσταται κοπωδιεστέρα από την θερμότητα της ατμοσφαίρας και βαρύνει το πνεύμα αφορήτως το καύμα του ουρανού»… Είναι και η –ίσως διαχρονικά ανθεκτική– ανάλυση των κοινωνικών τάξεων σε μια Αθήνα μικρή, αλλά προφανώς πάσχουσα από τις ίδιες ασθένειες μιμητισμού, επίδειξης, κομφορμισμού και επανάληψης. Η επανέκδοση ορισμένων διηγημάτων του Μιχαήλ Μητσάκη υπό τον τίτλο «Αθηναϊκαί σελίδες» από τις εκδόσεις Πατάκη μάς φέρνει ξανά το διαυγές βλέμμα ενός λογίου που κατέληξε στο Δρομοκαΐτειο, όπου και απεβίωσε ως ψυχικά ασθενής. Ηταν σκληρή τότε η κοινωνία με τους παρεκκλίνοντες.
Στον Μιχαήλ Μητσάκη, ωστόσο, οφείλουμε ένα μέρος της λογοτεχνικής μας ιστορίας, καθώς εκείνος παρέμενε απαθής απέναντι στη δέσμευση του κοινωνικού κανόνα ως προς την έκφραση, το ύφος, το θέμα. Στον πρόλογο του Σπύρου Τσακνιά, γραμμένο στη δεκαετία του ’90, ο Μητσάκης περιγράφεται ως άνθρωπος με σπάνια καλλιέργεια και καλλιέπεια, κριτικό νου, παρατηρητικότητα και καυστική διάθεση. Αλλά, αρκεί να σταθεί κανείς στην αξεπέραστη ανθρωπογεωγραφία της πλατείας Ομονοίας στο διήγημα «Ζωγραφιά νυκτερινή» (1893): ήχοι, κρότοι, ριπές ανέμου, σκιές, κραυγές, ψίθυροι συνθέτουν ένα αστικό πεζό ποίημα.
Ομως ο Μιχαήλ Μητσάκης, περιγράφοντας με έναν τρόπο σαφώς νεωτερικό την αστική συνθήκη με τα στοιχεία της φύσης και τα ήθη των ανθρώπων από πολλές γωνίες οπτικής, είχε ίσως την πρόνοια να δει το άστυ ως εμπειρία του «μοντέρνου» ανθρώπου του 19ου αιώνα, σε ένα συνεχές ψυχικών κραδασμών. Στον «Αυτόχειρα» (1895) συνθέτει το ψυχικό πορτρέτο πάνω στον καμβά της πόλης των Πατρών.
Τον Μητσάκη τον καθιέρωσε (τον διέσωσε μάλλον) μετά θάνατον ο συγγραφέας και εκδότης Δημήτριος Π. Ταγκόπουλος που συγκέντρωσε και εξέδωσε το διασκορπισμένο έργο του. Αλλά στα πρόσφατα χρόνια, πολλά οφείλουμε στη μοναδική σειρά «Η πεζογραφική μας παράδοση» των εκδόσεων Νεφέλη, σειρά που διηύθυνε αρχικά (στα τέλη της δεκαετίας του ’80) ο Μανόλης Αναγνωστάκης. Η Λίζυ Τσιριμώκου επίσης τον είχε αναδείξει, όπως και ο Μανόλης Σέργης στα δικά του μελετήματα. Η έκδοση του «Ιστού» είχε ξεχωρίσει τον «Αυτόχειρα» σε έρευνα της Δέσποινας Δημητροπούλου και φιλολογική επιμέλεια του Μανόλη Σαββίδη. Στη μικρή, αισθητικά υπέρκομψη, σειρά «Ασυνήθιστες ιστορίες» των εκδόσεων Στιγμή, ο Μητσάκης είχε επίσης βρει τη θέση του. Ο Γιάννης Παπακώστας στις εκδόσεις Πατάκη είχε επιμεληθεί, επίσης, εξαιρετικών προσεγγίσεων. Η Αθήνα του Μιχαήλ Μητσάκη, με όλη την κοινωνική γεωγραφία της, από το κέντρο προς τις συνοικίες και το Φάληρο, είναι ένα διαρκές ερευνητικό πεδίο.
Η ανθολόγηση λίγων διηγημάτων του στην έκδοση «Αθηναϊκαί σελίδες» (με υπότιτλο: και τα διηγήματα «Αυτόχειρ» και «Το φίλημα») από τις εκδόσεις Πατάκη μάς δίνει το έναυσμα να ανασυνθέσουμε όσα έβλεπε και παρατηρούσε αυτός ο μοναδικής ευαισθησίας και οξυδέρκειας στοχαστής της αστικής ζωής.
Στη σύντομη ζωή του, όσο διατηρούσε τη διαύγειά του, είδε περισσότερα από άλλους που κατέκτησαν μεγαλύτερη φήμη.
