Στρατόπεδο Αττικής, 21 Μαρτίου 1827. Ο Ιωάννης (Γενναίος) Κολοκοτρώνης, χαρούμενος για την άφιξη στην Ελλάδα του Τόμας Κόχραν, ο οποίος έχει αναλάβει την αρχηγία του Ελληνικού στόλου με απόφαση της Εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνας, γράφει στον βρετανό ναύαρχο προκειμένου να τον ευχαριστήσει για τις συμβουλές που του έχει ήδη στείλει και για να τον ενημερώσει ότι δεν σκοπεύει να τις αγνοήσει, πάντα στο πλαίσιο του σχεδίου που έχει για την απελευθέρωση της Αθήνας ο γενικός αρχηγός Γεώργιος Καραϊσκάκης. Ο Γενναίος Κολοκοτρώνης τονίζει ότι η σωτήρια έλευση του Κόχραν θα υποχρεώσει όχι μόνο «άπαντας ημάς τους Έλληνας» αλλά και «όλους τους φίλους της ανθρωπότητος» να εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους. Κλείνει δε απολογητικά, γράφοντας: «Δεν σας έγραψα κατά χρέος αυθύς μετά την εις την Ελλάδα άφιξίν Σας, διότι κατεγινόμην εις την εκστρατείαν των Αθηνών, και κατά τούτο τολμώ να Σας ζητήσω την συγχώρησιν. Δεχθήτε λοιπόν ήδη εξοχότατε τας βαθείας προσκυνήσεις μου και έχητε εις την μνήμην Σας εκείνον, όστις λαμβάνη το θάρρος να υποσημειώση της εξοχότητός Σας».
«Ο τρόπος που του απευθύνεται, αυτά που του γράφει, έχουν μεγάλο ενδιαφέρον», λέει ο Δρ Κωνσταντίνος Θανασάκης, επικεφαλής του Τμήματος Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών και υπεύθυνος των Ερευνητικών Προγραμμάτων & Εκδόσεων του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη. «Ο Γενναίος Κολοκοτρώνης είναι εξαιρετικά ευγενικός και συναισθηματικός στην επιστολή του, γιατί ανήκει στους Έλληνες που χαίρονται για τον ερχομό του Κόχραν», σημειώνει ο ιστορικός και προσθέτει: «Μιλάμε άλλωστε για έναν άνθρωπο-κλειδί όσον αφορά το Βρετανικό ναυτικό και τη βρετανική διπλωματία. Είναι μεν αμφιλεγόμενη προσωπικότητα και έχει κατηγορηθεί στη βιβλιογραφία για τον ρόλο του στην Ελληνική Επανάσταση, όμως τότε όλοι του έγραφαν, ζητώντας του βοήθεια. Ήταν άλλωστε επιτυχημένος, ειδικά από το 1823 και μετά, έχοντας διατελέσει ναύαρχος της Βραζιλίας στον πόλεμο της ανεξαρτησίας από την Πορτογαλία και έχοντας συμβάλει στον μεταξύ τους συμβιβασμό. Και η Βρετανία ήταν μια δύναμη, στη βοήθεια της οποίας οι Έλληνες επένδυαν».
«Θαλασσόλυκος»
Επιτυχημένος θεωρούνταν ήδη από τη συμμετοχή του στους Ναπολεόντειους Πολέμους ο Τόμας Αλεξάντερ Κόχραν, 10ος κόμης του Ντάντοναλντ, που είχε γεννηθεί στο Σάουθ Λάναρκσαϊρ της Σκοτίας και ήταν αξιωματικός του Βασιλικού Ναυτικού. Λέγεται ότι ο ίδιος ο Βοναπάρτης του είχε δώσει το παρατσούκλι le Loup des Mers – «ο θαλασσόλυκος». Όμως το 1814 κατηγορήθηκε για χρηματιστηριακή απάτη με συνέπεια να απολυθεί από το βρετανικό ναυτικό. Ανέκτησε τη φήμη του μετά τις επιτυχίες του στη Νότια Αμερική. Το 1818 ηγήθηκε του στόλου της Χιλής και με τις επιχειρήσεις του στο Περού το 1820 συνέβαλε στην ανεξαρτητοποίηση των χωρών της περιοχής από την Ισπανία. Στη συνέχεια υπηρέτησε ως αρχηγός του ναυτικού της Βραζιλίας στον αγώνα για τη χειραφέτηση από την Πορτογαλία. Έπειτα ήρθε η σειρά των Ελλήνων. «Το 1825 ο Κόχραν μεσολαβεί για τη χορήγηση των δύο εξωτερικών δανείων της Ελλάδας και υπογράφει με την Ελληνική Επιτροπή που διαπραγματευόταν τη σύναψή τους την ανάληψη της αρχηγίας του ελληνικού στόλου», λέει ο Δρ Θανασάκης. «Τα δάνεια συνάπτονται για πολλούς λόγους, ένας εκ των οποίων όμως είναι και η αμοιβή του αρχηγού του στόλου. Ο Κόχραν είχε έτσι και προσωπικό συμφέρον, όπως άλλωστε θα είχε ο οποιοσδήποτε».
«Είναι μεν αμφιλεγόμενη προσωπικότητα και έχει κατηγορηθεί στη βιβλιογραφία για τον ρόλο του, όμως τότε όλοι του έγραφαν, ζητώντας του βοήθεια», εξηγεί ο ιστορικός Κωνσταντίνος Θανασάκης.
Ο Κόχραν έλαβε 37.000 στερλίνες και έμεινε στην Ελλάδα κάτι λιγότερο από έναν χρόνο – η αποχώρησή του ήταν μάλλον απότομη. Οι επιστολές όμως που αυτό το διάστημα έλαβε από Έλληνες οπλαρχηγούς και πολιτικούς, καθώς και από ομολόγους του Βρετανούς οι οποίοι δραστηριοποιούνταν στην Ελλάδα, είναι τόσες, ώστε αποτελούν το «ελληνικό τμήμα» του αρχείου Κόχραν, που στο σύνολό του φυλάσσεται στα Κρατικά Αρχεία Εδιμβούργου.
Τι ακριβώς όμως περιήλθε στο Ιδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη και πώς; Η ιστορία είναι αυτή: Ο απόγονος του Κόχραν, λάτρης της Ελλάδας Ντάγκλας Νταντόναλντ (Douglas Dundonald), είχε στα χέρια του ολόκληρο το αρχείο του προγόνου του. «Οπως καταλαβαίνετε», μας εξηγεί ο κ. Θανασάκης, «αυτό δεν είναι κάτι που μπορεί να φυλάξει κάποιος στο σπίτι του Είναι ένα πολύ μεγάλο αρχείο, δεδομένου ότι ο Κόχραν ανέπτυξε μεγάλη δραστηριότητα, έφτασε η χάρη του μέχρι και την Βραζιλία. Ετσι, για διαφύλαξη και για συντήρηση, ο Ντανόναλντ παρέδωσε το αρχείο αυτό στα Κρατικά Αρχεία του Εδιμβούργου. Εκεί λοιπόν, όντας ο ίδιος παντρεμένος με Ελληνίδα, προθυμοποιήθηκε το τμήμα του αρχείου που αφορά την Ελλάδα να παραδοθεί στο Ιδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη. Είναι το κομμάτι του αρχείου του Κόχραν που αποκαλούμε “ελληνικό”. Πρόκειται για την αλληλογραφία και όλες τις επιστολές που έφτασαν στα χέρια του από οπλαρχηγούς, καθώς επίσης από διάφορους διάσημους και επίσημους ανθρώπους της εποχής εκείνης, από πολιτικούς του νεοσύστατου ελληνικού κράτους αλλά και από άλλους συνομολόγους του, δηλαδή Βρετανούς που δραστηριοποιούνταν εκείνη την περίοδο στην Ελλάδα. Αυτό το “ελληνικό κομμάτι” του αρχείου Κόχραν παραδόθηκε πριν από τρία χρόνια στο Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη ως ένα ψηφιακό αντίγραφο με την υποχρέωση να το επεξεργαστούμε και να το διαθέσουμε δωρεάν στο διαδίκτυο. Τώρα, γιατί επέλεξε το Ιδρυμα: ο βασικός λόγος είναι ότι το Ιδρυμα δραστηριοποιείται πολύ έντονα στη ναυτική ιστορία. Η αγάπη του στο ναυτικό είναι γνωστή και τα τελευταία χρόνια έχει φροντίσει για την ανάδειξη του συγκεκριμένου αρχείου σε ψηφιακή μορφή».
Πράγματι, ο Κωνσταντίνος Θανασάκης και οι συνεργάτες του αποδελτίωσαν 1270 επιστολές που έλαβε ο Κόχραν κατά την παραμονή του στην Ελλάδα, μεταγράφοντας μάλιστα το περιεχόμενό τους, ώστε να μπορεί να αξιοποιηθεί από ερευνητές, να μεταφραστεί κ.λπ. Καθώς μερικές επιστολές είναι μακροσκελείς, το σύνολο των τεκμηρίων -οι ψηφιοποιημένες σελίδες χαρτιού- που βρίσκει κανείς στο laskaridisfoundationarchives.org είναι περίπου 3.500. «Κάποιες κακογραμμένες επιστολές χρειάστηκαν εξειδικευμένες γνώσεις παλαιογραφίας για να μεταγραφούν», λέει ο κ. Θανασάκης. «Γενικά ήταν μια χρονοβόρα δουλειά, που δεν γίνεται εύκολα ούτε από μεγάλους φορείς. Για να εξυπηρετηθούν όμως οι επιστήμονες είναι σχεδόν μονόδρομος».
Ο Καραϊσκάκης
Γιατί όμως ο ναύαρχος Κόχραν θεωρήθηκε από αρκετούς αμφιλεγόμενος; Μεταξύ άλλων, εξαιτίας των λανθασμένων στρατιωτικών χειρισμών του στην Αττική, που στόχο είχαν την απελευθέρωση της Αθήνας. Σύμφωνα με μια άποψη, ο Κόχραν, όπως και ο Ρίτσαρντ Τσωρτς, που η Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας τον είχε ορίσει αρχηγό του στρατού ξηράς, ακολουθούσαν τακτικές πολέμου ασύμβατες με εκείνες που είχαν συνηθίσει οι Έλληνες. Μια συνέπεια ήταν η καταστροφική μάχη του Αναλάτου, στις παραμονές της οποίας σκοτώθηκε ο Γεώργιος Καραϊσκάκης. Το προηγούμενο διάστημα, ο Έλληνας οπλαρχηγός δεν είχε εκφράσει ανοιχτά στον Κόχραν τις διαφωνίες του σε θέματα τακτικής, όμως τον καλούσε (ίσως σαν αντιπρόταση σε προηγούμενη πρόκληση του Βρετανού) να συναντηθούν στο στρατόπεδο του Κερατσινίου. Έγραφε ο «γιος της καλογριάς» στον ναύαρχο στις 6 Απριλίου 1827: «…όλοι οι Έλλοινες, σας επρόσμεναν με ανιπομονισίαν, να σας ηδούν, να χαρούν και να ενθαρυνθούν. Αλλ’επηδή δεν ημπορώ να αφήσω το στρατόπεδον, δεν ημπορώ να έλθω. Αν η εκλαμπρώτη σας [] με ευχαρήστησίν μας, μεγάλη θα σας προσμένωμεν». Στο τέλος, ο Καραϊσκάκης εξέθετε στον Κόχραν έναν ακόμα λόγο για να έρθει: «Επιδή οι στρατηγοί και οι στρατιώται», έγραφε, «δεν θα χαριστούν αν δεν σας ηδούν προσωπικώς».
«…όλοι οι Ελλοινες, σας επρόσμεναν με ανιπομονισίαν, να σας ηδούν, να χαρούν και να ενθαρυνθούν», έγραφε ο Καραϊσκάκης στον Κόχραν, η πολεμική τακτική του οποίου ήταν άγνωστη στους Ελληνες αγωνιστές.
«Υπάρχει εκτεταμένη αλληλογραφία μεταξύ τους. Έχουμε στη διάθεσή μας 13 επιστολές από όσες του έχει γράψει ο Έλληνας οπλαρχηγός. Και ενώ ανάμεσά τους υπάρχει μια σχέση τεταμένη, δεν βλέπουμε ποτέ τον Καραϊσκάκη να γράφει λ.χ. “αγαπητέ ναύαρχε, κάνετε λάθος”», λέει ο Κωνσταντίνος Θανασάκης. Οι επιστολές του αρχείου Κόχραν που σχετίζονται με τον Καραϊσκάκη, διευκρινίζει, είναι τριών ειδών: εκείνες με τις οποίες ο ίδιος ζητάει από τον Κόχραν κάποια βοήθεια (τρόφιμα), εκείνες που του στέλνει για να τον ενημερώσει σχετικά με στρατιωτικές υποθέσεις (ο Μακρυγιάννης χρειάζεται πλοία, οι μισθοί των πληρωμάτων έχουν καθυστερήσει) και τέλος, αυτές που αναφέρουν το όνομα του Καραϊσκάκη και έχουν γραφτεί από τρίτους, όπως ο Βρετανός αξιωματικός Φρανκ Χέιστιγκς (ή Άστιγξ, όπως είναι γνωστός στην Ελλάδα). Μια άλλη επιστολή για τον Καραϊσκάκη, με ημερομηνία 26 Απριλίου 1827 και με την υπογραφή του προέδρου της Εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνας, είναι η νεκρολογία του. «Ελλάς!», αναφέρει η δεύτερη παράγραφος, «πένθησον τον πολύτιμόν σου Καραϊσκάκην! Ελληνίδες μαυροφορέσατε διά τον υπερασπιστήν της τιμής Σας! Φιλέλληνες, Έλληνες στρατιώται, εμβριμήσατε διά τον ανδρείον συστρατιώτην Σας! και καταβρέχοντες την Ιεράν Γην των κλεινών Αθηνών με τα καρδιοστάλακτα δάκρυά Σας εκδικηθείτε το αίμα του· τιμωρήσατε τους ασεβεστάτους φονείς του, και σώσατε τας Αθήνας».
Ο Γέρος του Μοριά
Τον Ιούνιο του 1827, ο επί των Ναυτικών Γραμματέας της Επικρατείας, Γεώργιος Γλαράκης, εκφράζει στον Κόχραν τη λύπη του για μια αποτυχημένη εκστρατεία του στην Αίγυπτο και ελπίζει ότι θα έχει επιτυχίες στο μέλλον. Τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης συνοψίζει στον Βρετανό τους τρόπους οργάνωσης της αντίστασης στον Ιμπραήμ και του ζητάει τρόφιμα και πολεμοφόδια: «Σας παρακαλώ» γράφει ο Γέρος του Μοριά, «συνδράμετέ μας με εν φορτίον τροφών, και μέρος πολεμοφοδίων, και μην αμφιβάλλετε ότι μας κάμνετε μεγάλην χάριν». Τον Οκτώβριο, πολίτες και προεστοί του Πόρου ζητούν από τον Κόχραν να λάβει μέτρα κατά του ψαριανού πειρατή Γιάννη Μώρου ο οποίος επιτέθηκε σε τρεχαντήρι που μετέφερε λεμόνια. Τον Νοέμβριο η ελληνική κυβέρνηση τον ενημερώνει ότι ο Σουλτάνος δεν πραγματοποιεί ανακωχή παρά την ήττα του στη Ναυμαχία του Ναυαρίνου, επομένως ο Κόχραν καλείται να συνεχίσει τις ναυτικές επιχειρήσεις του. «Οι Έλληνες στηρίζουν τις ελπίδες τους στο Βρετανικό ναυτικό», σχολιάζει ο Κωνσταντίνος Θανασάκης. «Και γράφοντας στον Κόχραν, είναι σαν να γράφουν στη βρετανική κυβέρνηση, καθώς ευελπιστούν ότι θα μεταφέρει τα αιτήματά τους σε ανώτερο επίπεδο. Ειδικά ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος αναφέρει ξεκάθαρα στην αλληλογραφία του και άλλες ηγετικές μορφές της Βρετανίας και των άλλων Μεγάλων Μεγάλων Δυνάμεων, όπως ο Ουέλινγκτον και ο Χέυδεν. Το συγκεκριμένο αρχείο φέρνει στην επιφάνεια αυτό το “δίκτυο”, που μέσω του Κόχραν οι Έλληνες οπλαρχηγοί και πολιτικοί επιχειρούν να δημιουργήσουν με τη Βρετανία».
Τι θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε συμπερασματικά; Πόσο δίκιο είχε ο Διονύσιος Κόκκινος (1884-1967) όταν στο έργο του «Η Ελληνική Επανάστασις» χαρακτήριζε τον Κόχραν «πομπώδη τσαρλατάνο», μεταξύ άλλων; «Δεν ξέρω αν ένας τέτοιος χαρακτηρισμός μας λέει κάτι», τονίζει ο Κωνσταντίνος Θανασάκης. «Είναι αλήθεια ότι στον Κόχραν άρεσαν οι δημόσιες σχέσεις. Ήταν η συνεισφορά του στον Αγώνα καταλυτική; Και ναι και όχι. Οδήγησε πολλές φορές το στράτευμα σε αποτυχίες και τις χρεώθηκε. Συνέβαλε όμως παράλληλα στη συμφιλίωση των αντίπαλων μερίδων κατά τη Γ’ Εθνοσυνέλευση. Η Ελληνική Επανάσταση συζητιόταν τότε στα ανώτατα κλιμάκια της Βρετανικής κυβέρνησης και το βρετανικό ναυτικό ήταν εδώ. Θα έλεγα ότι παραμένει μία αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, τουλάχιστον στρατιωτικά μιλώντας, αλλά η αλληλογραφία του έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Θα ήταν βέβαια χρήσιμο να βλέπαμε τον τρόπο που διαχειριζόταν όλα αυτά τα αιτήματα. Τι απαντούσε σε εκείνες τις επιστολές; “Ναι, βεβαίως, θα βοηθήσουμε”; Ήταν άραγε επιμελής στις απαντήσεις του, έγραφε σε όλους; Δεν το γνωρίζουμε, γιατί το μεγαλύτερο μέρος των δικών του επιστολών δεν βρίσκονται στο αρχείο του».
Το αρχείο Κόδριγκτον
Προσδοκία του κ. Θανασάκη και του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη είναι ότι από το αρχείο Κόχραν δεν θα ωφεληθεί μόνο η ερευνητική και εκπαιδευτική κοινότητα, αλλά θα προκύψουν και εκδόσεις. «Εδώ και έναν χρόνο επίσης περιήλθε στην ιδιοκτησία του Ιδρύματος το αρχείο του ναυάρχου Έντουαρντ Κόδριγκτον», καταλήγει ο ιστορικός, «που είναι μεγαλύτερο και περιλαμβάνει ολόκληρο το σώμα των επιστολών του, καθώς και πολλά ημερολόγια πλοίων. Είναι πολύ το υλικό, ακόμα το φυλλομετρούμε. Θεωρούμε όμως ότι μέχρι την επέτειο της Ναυμαχίας του Ναυαρίνου το 2027 θα έχουμε ένα πολύ ισχυρό σώμα αρχείων, για μια πιο συστηματική μελέτη της Ελληνικής ναυτικής ιστορίας».
